Το Ίδρυμα Foss-Radich για το Γαβαλοχώρι Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία (ΑΜΚΕ) ιδρύθηκε με σκοπό να στηρίξει πρωτοβουλίες που βελτιώνουν την καθημερινή ζωή στο χωριό Γαβαλοχώρι της Κρήτης. Δημιουργήθηκε από τους μακροχρόνιους κατοίκους του χωριού, Sonja Foss και Anthony Radich, και επενδύει ετησίως μεταξύ 30.000 και 60.000 ευρώ σε έργα που ωφελούν την κοινότητα. Συνεργάζεται στενά με την ηγεσία του χωριού και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γαβαλοχωρίου. Το Ίδρυμα διαθέτει δύο πυλώνες: Ο ένας είναι η αμερικανική δομή, αναγνωρισμένη ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός 501(c)(3) από την Υπηρεσία Εσωτερικών Εσόδων των ΗΠΑ, η οποία διαχειρίζεται τη στρατηγική επενδύσεων, την τελική έγκριση μεγάλων έργων και την αξιολόγηση ολοκληρωμένων πρωτοβουλιών. Ο άλλος είναι ο ελληνικός μη κερδοσκοπικός φορέας, αναγνωρισμένος από την ελληνική κυβέρνηση, ο οποίος διευκολύνει τοπικές συνεργασίες και δέχεται δωρεές για την άμεση χρηματοδότηση έργων στο Γαβαλοχώρι.
Η ιδέα για το Ίδρυμα γεννήθηκε όταν η Σόνια Φος και ο Άντονι Ράντιχ διαπίστωσαν την αξία ενός μικρής κλίμακας έργου που ξεκίνησαν στο χωριό. Πρόκειται για την αντικατάσταση ενός μεγάλου πλατάνου στην πλατεία Πλατανάκι, δίπλα στην Ταβέρνα Αρισμαρί. Το αιωνόβιο δέντρο είχε ιστορική σημασία, καθώς στα τέλη του 19ου αιώνα φιλοξένησε συνάντηση για τον σχεδιασμό της κρητικής αντίστασης κατά των τουρκικών δυνάμεων. Παρόλο που παρέμεινε υγιές για πάνω από έναν αιώνα, μέχρι το 2018 είχε νεκρωθεί και σάπιζε επί τόπου. Η Σόνια και ο Άντονι απευθύνθηκαν στην Αναστασία (Τασούλα) Καζούλη, τότε ιδιοκτήτρια της ταβέρνας, η οποία ενθουσιάστηκε με την προοπτική αντικατάστασης. Υπό την καθοδήγησή της, τον Ιανουάριο του 2019, το παλιό δέντρο αφαιρέθηκε και φυτεύτηκε ένα νέο πλατάνι στη θέση του. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από τέσσερις πρώην διδακτορικούς φοιτητές της Σόνια, οι οποίοι της προσέφεραν χρήματα ως δώρο συνταξιοδότησης για να φυτέψει ένα δέντρο στο Γαβαλοχώρι. Μέσω αυτής της εμπειρίας, η Σόνια και ο Άντονι είδαν πώς ένα μέτριο ποσό μπορεί να πυροδοτήσει περαιτέρω δωρεές και εθελοντισμό, δημιουργώντας ουσιαστική θετική επίδραση. Από αυτή την πρωτοβουλία δημιουργήθηκε το Ίδρυμα Foss-Radich για το Γαβαλοχώρι.
Ο ελληνικός πυλώνας του Ιδρύματος διοικείται από την Άννα-Χρύσα Ράττερ, κάτοικο του γειτονικού χωριού Ντουλιανά. Ως άπταιστη ομιλήτρια ελληνικών και αγγλικών, η Χρύσα χειρίζεται την υλοποίηση όλων των τοπικών πρωτοβουλιών. Ο αμερικανικός πυλώνας διοικείται από την Gordana Lazic, καθηγήτρια επικοινωνίας σε πανεπιστήμιο των ΗΠΑ, με καταγωγή από το Βελιγράδι της Σερβίας. Ο κύριος ρόλος της είναι η επίβλεψη μεγάλων έργων, η υλοποίηση του 20ετούς σχεδίου και η διαχείριση της αμερικανικής διακυβέρνησης και επενδυτικών στρατηγικών. Στην Ελλάδα, το Ίδρυμα συμβουλεύεται επίσης από την Rosalyn Benjamin, έμπειρη διαχειρίστρια ιδρυμάτων και μη κερδοσκοπικών οργανισμών που ζει στην Αθήνα. Η Rosalyn συνέβαλε στην οργάνωση του συνεδρίου του Δεκεμβρίου 2024 στο χωριό, που χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα, και διεξάγει έρευνα για μελλοντικά μεγάλα έργα. Παράλληλα, συμμετέχει σε ευρωπαϊκά συνέδρια που παρέχουν πληροφορίες και επαφές για τις δραστηριότητες του Ιδρύματος στο Γαβαλοχώρι.
Από την ίδρυσή του, το Ίδρυμα έχει στηρίξει πλήθος έργων στο Γαβαλοχώρι. Ορισμένα χρηματοδοτήθηκαν εξ ολοκλήρου από αυτό, ενώ άλλα ολοκληρώθηκαν σε συνεργασία με δωρητές και εθελοντές. Μεταξύ των έργων που έχει υποστηρίξει πλήρως ή εν μέρει το Ίδρυμα για το Γαβαλοχώρι είναι:
Τον Μάιο του 2023, το Ίδρυμα εγκαινίασε τον ιστότοπο GavalochoriGreece.org, σχεδιασμένο για κατοίκους και επισκέπτες. Ο ιστότοπος προσφέρει πλούσιο, ακριβές και συχνά δυσεύρετο υλικό για την ιστορία, τον πολιτισμό και την κοινότητα του χωριού. Περιλαμβάνει εκτενείς πληροφορίες για τοπικά μνημεία, επιχειρήσεις, χλωρίδα και πανίδα. Οι επισκέπτες μπορούν να εξερευνήσουν προφίλ κατοίκων, την ιστορική πορεία της περιοχής και πρακτικές οδηγίες για τη ζωή στο χωριό. Ιδιαίτερα πολύτιμο είναι το αρχείο με σπάνια έγγραφα και πρωτότυπα κείμενα. Με αυξανόμενη παρουσία στο Instagram και ενεργή δραστηριότητα στο Facebook, ο ιστότοπος εξελίσσεται σε κεντρικό κόμβο επικοινωνίας. Η ανάπτυξη, η συνεχής ενημέρωση και τα κόστη φιλοξενίας καλύπτονται εξ ολοκλήρου από το Ίδρυμα.
Κάθε χειμώνα, για περίπου έναν μήνα, το Ίδρυμα ζωντανεύει το χωριό μέσω της Χειμερινής Φωταγώγησης Γαβαλοχωρίου. Πρόκειται για μια εορταστική εγκατάσταση φωτών που κοσμεί τους κύριους δημόσιους χώρους. Τα φώτα ανάβουν επισήμως στις αρχές Δεκεμβρίου, σε γιορτή με μουσική, παιδικές δραστηριότητες, φαγητό, ποτό και πυροτεχνήματα. Ξεκινώντας το 2019, το φεστιβάλ αποτελεί το πρώτο βήμα για τη δημιουργία ενός μεγάλου πόλου έλξης γύρω από την θεματική του "φωτός". Σήμερα περιλαμβάνει παραδοσιακούς εορταστικούς φωτισμούς, αλλά το όραμα είναι η παρουσίαση καλλιτεχνικών εγκαταστάσεων από δημιουργούς. Τον Οκτώβριο του 2024, η ιδρυτές του Ιδρύματος ταξίδεψαν στην Κίνα για συνάντηση με αξιωματούχους του φεστιβάλ φωτός της Xi’an, διερευνώντας συνεργασία για καινοτόμα σχέδια στο Γαβαλοχώρι. Το φεστιβάλ χρηματοδοτείται πλήρως από το Ίδρυμα.
Στις 7 Δεκεμβρίου 2024, το Ίδρυμα διοργάνωσε συνέδριο για την αναζωογόνηση και βιωσιμότητα μικρών ελληνικών χωριών. Στόχος ήταν να πυροδοτήσει συζητήσεις για την αντιμετώπιση προκλήσεων σε ανθεκτικές κοινότητες και να καθοδηγήσει τη διάθεση πόρων. Συγκέντρωσε 65 κατοίκους, ηγέτες και ακτιβιστές από το Γαβαλοχώρι και γειτονικά χωριά. Ομιλητές προήλθαν από Κρήτη, Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Ηνωμένο Βασίλειο. Παρέχθηκε ταυτόχρονη μετάφραση από τη Βασιλική Δαδαβάσιλη και την εταιρεία της Liaison. Οι εισηγήσεις κάλυψαν θέματα από επιτυχημένες ανανεώσεις χωριών έως ενδυνάμωση επιχειρηματιών, ανάπτυξη αγροτροφικών επιχειρήσεων, ρόλο πολιτισμού στη βιώσιμη ανάπτυξη, μικροχρηματοδότηση, αποκεντρωμένη διαχείριση απορριμμάτων και βιώσιμο τουρισμό. Το συνέδριο χρηματοδοτήθηκε και οργανώθηκε από το Ίδρυμα, με συνεισφορές τροφίμων και διαμονής από τοπικές επιχειρήσεις.
Το Ίδρυμα οργάνωσε και χρηματοδότησε έργο για τον σχεδιασμό και εγκατάσταση σήμανσης σε καθεμιά από τις 12 εκκλησίες του χωριού, προς βελτίωσης της εμπειρίας επισκεπτών. Οι νέες πινακίδες τοποθετήθηκαν τον Ιανουάριο 2025, με ονόματα στα ελληνικά και αγγλικά, συν QR code που οδηγεί σε ιστοσελίδα του Γαβαλοχωρίου όπου ο επισκέπτης μπορεί να διαβάσει την ιστορία κάθε εκκλησίας. Οι πινακίδες έγιναν στο ύφος επίσημων ελληνικών αρχαιολογικών σημάνσεων.
Την άνοιξη του 2022, το Ίδρυμα συνέβαλε σε χρηματοδότηση για νέα παράθυρα, παντζούρια και πόρτες. Μετά την ολοκλήρωση, το μουσείο βάφτηκε εκ νέου, ανακτώντας τη γοητεία του και γινόμενο ξανά χώρος ομορφιάς, έτοιμος να υποδεχτεί επισκέπτες.
Την άνοιξη του 2021 εκπονήθηκαν σχέδια για την αναβάθμιση της κεντρικής πλατείας του Γαβαλοχωρίου. Στόχος του έργου ήταν να δημιουργηθεί ένας πιο φιλόξενος χώρος με ζαρντινιέρες, φύτευσης δέντρων σκίασης και αυτοφυών φυτών και της κατασκευής παγκακιών. Το Ίδρυμα, μαζί με δύο άλλους Αμερικανούς κατοίκους του Γαβαλοχωρίου, τη Holly Morris και τη Renee Holoien, χρηματοδότησε ένα σημαντικό μέρος του έργου. Στις αρχές του καλοκαιριού του 2021, η μεταμόρφωση είχε ολοκληρωθεί. Η ανακαίνιση της πλατείας όχι μόνο ενίσχυσε την ομορφιά της, αλλά αντανακλάει και μια βαθύτερη δέσμευση για τη διατήρηση της γοητείας του χωριού από τους κατοίκους του.
Η κεντρική πλατεία και το Λαογραφικό Μουσείο, συνδέονται από ένα σοκάκι με συνεχή κίνηση από κατοίκους και επισκέπτες. Τα τελευταία χρόνια, τα κτίρια κατά μήκος του είχαν χάσει την παλιά τους γοητεία, περνώντας από μια ελαφριά φθορά σε πλήρη παραμέληση. Το Ίδρυμα ανέλαβε την πρωτοβουλία για επισκευές και βάψιμο των προσόψεων, ξεκινώντας από το φθινόπωρο του 2022 και ολοκληρώνοντας την τελευταία φάση την άνοιξη του 2024. Σήμερα, αυτά τα κτίρια αποπνέουν ξανά τη ζεστασιά και την υπερηφάνεια που χαρακτηρίζει το χωριό.
Το καλοκαίρι του 2024, ο Αντώνης και η Σόνια είχαν την ευκαιρία να συναντηθούν με την Αγγελική Χαραλαμπάκη, την εκδότρια του περιοδικού Στην πόλη στα Χανιά. Ενδιαφερόταν να δημοσιεύσει ένα άρθρο που θα προβάλλει τη ζωντανή καλλιτεχνική σκηνή στο νομό Αποκορώνου, με ιδιαίτερη έμφαση στο χωριό Γαβαλοχώρι. Για να ζωντανέψει την ιστορία, το Ίδρυμα προσέλαβε αρκετούς κατοίκους της περιοχής για να ερευνήσουν, να γράψουν και να φωτογραφίσουν τα πολλά άτομα που διαμορφώνουν την τοπική καλλιτεχνική σκηνή. Το αποτέλεσμα ήταν το άρθρο "Αποκόρωνας Τέχνη + Πολιτισμός", που δημοσιεύτηκε το καλοκαίρι του 2024. Το κομμάτι γιόρτασε μια ποικίλη σειρά τοπικών καλλιτεχνών και πολιτιστικών φορέων που κυμαίνονται από εκείνους που ηγούνται μουσικών συλλόγων και έργων εσωτερικής διακόσμησης μέχρι τους παθιασμένους προέδρους πολιτιστικών ομάδων του χωριού. Ανέδειξε ένα εκλεκτικό μείγμα ατόμων, όπως έναν συλλέκτη μπουκαλιών μπύρας, τους τεχνίτες της δαντέλας κοπανέλι -μια τέχνη με βαθιές ρίζες στο Γαβαλοχώρι-, τους ιδιοκτήτες βιοτεχνικών καταστημάτων, έναν σχεδιαστή ρούχων, ένα εργαστήριο εμφύσησης γυαλιού, έναν γλύπτη πέτρας και έναν αγγειοπλάστη.
Το καλοκαίρι του 2024, το Ίδρυμα ξεκίνησε ένα έργο για τη δημιουργία μιας νέας παιδικής χαράς στο Γαβαλοχώρι, η οποία θα παρέχει έναν άνετο και προσβάσιμο χώρο για να παίζουν και να χαλαρώνουν οι οικογένειες. Μετά από διαβούλευση με τους ηγέτες του χωριού, επιλέχθηκε μια τοποθεσία: το πευκοδάσος δίπλα στην εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, όπου τα προηγούμενα χρόνια είχε τοποθετηθεί μια παιδική χαρά. Σε συνεργασία με την αρχιτέκτονα Χριστίνα Μπαλωμενάκη από τα Χανιά και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γαβαλοχωρίου, αναπτύχθηκε ένας λεπτομερής σχεδιασμός που περιλαμβάνει σύγχρονο παιδικό εξοπλισμό και παρέχει επίσης χώρο για κοινοτικές δραστηριότητες όπως θεατρικές παραστάσεις, θερινές κινηματογραφικές προβολές και θέατρο σκιών. Η παιδική χαρά, η οποία θα πληροί όλες τις αυστηρές κυβερνητικές απαιτήσεις πιστοποίησης, θα περιλαμβάνει μια κούνια, μια τσουλήθρα, μια κούνια, μια δοκό ισορροπίας και ένα διαδραστικό ξυλόφωνο σχεδιασμένο για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Άλλες ανέσεις θα περιλαμβάνουν ένα ελικοειδές μονοπάτι, φωτισμό, βρύση με φρέσκο πόσιμο νερό, κάδους απορριμμάτων και παγκάκια. Η συγκέντρωση χρημάτων για αυτό το έργο με επίκεντρο την κοινότητα θα ξεκινήσει μόλις δοθεί η τελική έγκριση για την παιδική χαρά από το γραφείο του δημάρχου Αποκορώνου.
Το Ίδρυμα Foss-Radich για το Γαβαλοχώρι προωθεί ενεργά μια σειρά έργων που θα παρουσιαστούν τα επόμενα χρόνια. Οι βασικές πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν:
Αυτές και άλλες πρωτοβουλίες θα περιγραφούν στο 20ετές στρατηγικό σχέδιο του Ιδρύματος, το οποίο βρίσκεται υπό ανάπτυξη. Μόλις οριστικοποιηθεί και εγκριθεί, το σχέδιο θα δημοσιευθεί στον παρόντα δικτυακό τόπο.
