Το Γαβαλοχώρι είναι χωριό, που ανήκει στον Δήμο Αποκορώνου, της περιφερειακής ενότητας Χανίων. Απέχει μόλις τρία χιλιόμετρα από το κοντινό παραθαλάσσιο χωριό της Αλμυρίδας και χτίστηκε στη συγκεκριμένη τοποθεσία, διότι οι πειρατές που έκαναν επιδρομές στην ακτογραμμή δεν μπορούσαν να το εντοπίσουν.
Το Γαβαλοχώρι έχει ιδιαίτερα πλούσια ιστορία, όπως μαρτυρούν τα πολυάριθμα αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή. Τσεκούρια, αγγεία, λυχνάρια και σκεύη έχουν βρεθεί από την Μινωική εποχή (3000–1450 π.Χ.), ενώ νομίσματα, θεμέλια σπιτιών, τμήματα οροφής και δεξαμενές νερού έχουν ανακαλυφθεί από την Μυκηναϊκή ή Δωρική εποχή (1450–1100 π.Χ.). Επιπλέον, έχουν βρεθεί πολλά νομίσματα, αγγεία, θεμέλια και τάφοι από τη Ρωμαϊκή περίοδο (67–395 μ.Χ.). Τέλος, πολλά κτίρια στο χωριό προέρχονται από τη Βυζαντινή (961–1204 μ.Χ.), την Ενετική (1210–1669 μ.Χ.) και την Τουρκική εποχή (1669–1898 μ.Χ.).
Το Γαβαλοχώρι ιδρύθηκε στις αρχές του 12ου αιώνα, όταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας, Αλέξιος Κομνηνός, έστειλε 12 ευγενείς από την Κωνσταντινούπολη στην Κρήτη. Συνοδεύονταν από εποίκους και στρατιώτες και σκοπός τους ήταν να αποτρέψουν ή να καταστείλουν μια σχεδιαζόμενη επανάσταση γηγενών Κρητικών εναντίον του αυτοκράτορα. Σύμφωνα με την Ιστορία, οι ευγενείς χώρισαν την Κρήτη σε 12 περιοχές, με τον καθένα να κυβερνά από μια περιοχή και συνήθως να της δίνει το δικό του όνομα. Ένας από αυτούς τους ευγενείς ήταν ο Φίλιππος Γαβαλάς, που έδωσε το όνομά του στο «Γαβαλοχώρι», που πρακτικά σημαίνει το «χωριό του Γαβαλά».
Μπορούμε να διαβάσουμε την ιστορία για την προέλευση του ονόματος του Γαβαλοχωρίου σε ένα έγγραφο, στο οποίο ο Αλέξιος Κομνηνός δηλώνει ότι στέλνει μια δύναμη 100 πλοίων εναντίον των Κρητών, απειλώντας τους με καταστροφή, εκτός και αν υποταχθούν στην εξουσία του γιου του, Ισαακίου, και των 12 ευγενών που είναι επικεφαλής αυτής της δύναμης. Από τις 12 οικογένειες που κατονομάζονται στο έγγραφο, οι 7 από αυτές αναφέρονται ως γαιοκτήμονες της Δυτικής Κρήτης και των Χανίων, ενώ μεταξύ αυτών βρίσκεται και ο Φίλιππος Γαβαλάς. Το έγγραφο τελειώνει με την ημερομηνία «1182», τις υπογραφές του Αλέξιου και του Ισαακίου και έναν κατάλογο με τα ονόματα των 12 ευγενών. Οι 12 άρχοντες αναφέρονται στο έγγραφο ως «αρχοντόπουλα», που σημαίνει «γιοι των αρχόντων». Σύμφωνα, πάντως, με τον όρο που χρησιμοποιούσαν οι Βενετοί, η λέξη σήμαινε «μικροί άρχοντες» (υπήρχαν δύο διαφορετικές ομάδες ευγενών μεταξύ των Ελλήνων ιδιοκτητών γης και, συνεπώς, οι μικροί άρχοντες είχαν μικρότερα φέουδα από τους άρχοντες).
Η ημερομηνία «1092» προτείνεται ως εναλλακτική για την σύνταξη του εγγράφου, ωστόσο το ίδιο το έγγραφο δεν περιέχει αυτήν την ημερομηνία. Ο E. Garland, ο Γάλλος λόγιος που δημοσίευσε για πρώτη φορά το έγγραφο στις αρχές του 20ου αιώνα, άλλαξε την ημερομηνία από το 1182 στο 1092, προκειμένου να ταιριάζει με τη βασιλεία του Αλέξιου Α', για τον οποίο πίστευε ότι το εξέδωσε. Ωστόσο, αργότερα, άλλοι μελετητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το έτος 1182 να ήταν, πιθανώς, η σωστή ημερομηνία σύνταξης του εγγράφου.
Επίσης, ορισμένα στοιχεία του εγγράφου δεν ταιριάζουν με τις ημερομηνίες των ηγεμονιών του Αλεξίου Α' ή του Αλεξίου Β', καθώς και με τα γεγονότα της προσωπικής τους ζωής. Επιπλέον, παρόλο που το έγγραφο συντάχθηκε πιθανότατα τον 12ο αιώνα, τα χειρόγραφα που υπάρχουν χρονολογούνται κατά τον 16ο αιώνα, ενώ ορισμένες εκδόσεις είναι γραμμένες στα ελληνικά και άλλες στα ιταλικά. Η αντιγραφή, η μετάφραση και η εκ νέου αντιγραφή του πρωτότυπου εγγράφου, αναμφίβολα το μεταμόρφωσαν σε κάτι εντελώς διαφορετικό.
Αυτό που πιστεύουν τώρα οι περισσότεροι μελετητές, είναι ότι το έγγραφο ήταν ανέκαθεν πλαστό και πιθανότατα δεν εκδόθηκε από κανέναν αυτοκράτορα. Ποιος να ήταν, λοιπόν, ο σκοπός της δημιουργίας αυτού του ψευδούς εγγράφου; Την περίοδο αυτή, οι Ενετοί άρχιζαν τις προσπάθειές τους για να κατακτήσουν την Κρήτη και η οικογένεια Γαβαλά, όπως και οι άλλοι επιφανείς Έλληνες γαιοκτήμονες, έπρεπε να ανταποκριθούν στη νέα πολιτική κατάσταση, που προκλήθηκε από την άφιξη των Βενετών στο νησί. Αν και αυτές οι οικογένειες ήταν μεταξύ των ηγετών και των συμμετεχόντων στις διάφορες κρητικές εξεγέρσεις κατά τον 13ο αιώνα, ήθελαν, επίσης, να είναι σίγουροι ότι θα διατηρήσουν τη γη τους και τα προνόμιά τους. Το έγγραφο, λοιπόν, πιθανότατα κατασκευάστηκε για να παρέχει στους ισχυρούς Κρητικούς γαιοκτήμονες μια νομική βάση για τη διατήρηση των περιουσιών τους, μετά τον ερχομό των Ενετών. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για να κρατήσει ζωντανή στη συλλογική μνήμη των Κρητικών τον άμεσο δεσμό τους με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το αποτέλεσμα ήταν, η θέση των Γαβαλάδων, καθώς και των άλλων επιφανών οικογενειών, να παραμείνει σχετικά αδιατάρακτη παρά τις χαοτικές συνθήκες της εποχής.
Αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, είναι ότι η επιφανής οικογένεια Γαβαλά ήταν μέρος της γαιοκτήμονος αριστοκρατίας στην Κρήτη, κατά τον 12ο αιώνα. Στο έγγραφο του 1182, γίνεται αναφορά στον Φίλιππο Γαβαλά, ενώ σε έγγραφο του 1192 αναφέρεται ο γιος του Ιωάννης και τα αδέρφια του, Ιωάννης, Γεώργιος, Σήφης, Αντώνιος και Μαρίνος. Από αυτούς και πιθανώς άλλους προγόνους Γαβαλάδων, προέκυψαν τρία παρακλάδια της οικογένειας Γαβαλά. Το ένα ήταν το γένος του Εμμανουήλ Γαβαλά, ο οποίος κατείχε γη και διέμενε στην Κάντια (το σημερινό Ηράκλειο). Το δεύτερο, περιελάμβανε τέσσερα αδέρφια, τον Ιωάννη τον πρεσβύτερο, τον Ιωάννη τον νεότερο, τον Γεώργιο και τον Νικηφόρο, που συνδέονται με την περιοχή Ψυχρό, που βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της Κρήτης. Το τρίτο γένος, αφορά στον Κώστα Γαβαλά, του οποίου η οικογένεια είχε γη στην περιοχή της Κισσάμου, δυτικά των Χανίων, καθώς και στο σημερινό χωριό Αρμένοι, που βρίσκεται κοντά στο Γαβαλοχώρι.
Παραμένει εντελώς άγνωστη η χρονολογία, κατά την οποία το όνομα «Γαβαλοχώρι» δόθηκε στο χωριό. Μάλιστα, το όνομα θα μπορούσε να είχε δοθεί αρχικά σε μια περιοχή χωρίς κατοίκους, όπου σταδιακά, στη συνέχεια, να δημιουργήθηκε ένα χωριό.
Παρόλο το αρχοντικό του ξεκίνημα, το Γαβαλοχώρι δεν είχε εύκολη ιστορία. Το χωριό χτυπήθηκε από καταστροφικές πανώλες το 1770 (όταν πέθαναν οι μισοί κάτοικοι του χωριού), το 1797 και το 1810. Το 1860, μια ασθένεια έπληξε τα ζώα του Γαβαλοχωρίου, σκοτώνοντας πολλά από αυτά. Το 1862, έπεσε μια καταστροφική βροχή και ορμητικά νερά ξεχύθηκαν στο χωριό, καταστρέφοντας σπίτια και άλλες περιουσίες, και πνίγοντας αρκετούς κατοίκους. Το νερό παρέσυρε, επίσης, έναν τεράστιο ογκόλιθο και τον κύλησε για περίπου 2 χιλιόμετρα, κατά μήκος μιας μικρής κοίτης, πριν τον εναποθέσει στην είσοδο του Γαβαλοχωρίου, στον δρόμο προς την Αλμυρίδα.
Οι αρχές του 20ου αιώνα ήταν μια ιδιαίτερα δύσκολη εποχή για το Γαβαλοχώρι και τα άλλα χωριά της Κρήτης. Η ανεργία οδήγησε πολλούς άνδρες από το χωριό να μεταναστεύσουν στην Αμερική, ταξιδεύοντας με πλοίο ως την ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών και στη συνέχεια, με τρένο, σε πολιτείες, όπως το Κολοράντο, τη Γιούτα και το Νέο Μεξικό, προκειμένου να εργαστούν στα ανθρακωρυχεία. Μόνο το 1906, 200 άνδρες από το Γαβαλοχώρι έφυγαν, ελπίζοντας ότι θα επέστρεφαν οικονομικά άνετοι, στερώντας το Γαβαλοχώρι από το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού του (το χωριό τότε είχε πληθυσμό 1200–1500 κατοίκους). Κάποιοι από τους άνδρες σκοτώθηκαν στα ανθρακωρυχεία, αλλά κάποιοι άλλοι τα κατάφεραν και συνέχισαν να ζουν στην Αμερική, επιστρέφοντας περιστασιακά στο Γαβαλοχώρι. Άλλοι πάλι, δούλεψαν για ένα διάστημα στην Αμερική, μάζεψαν κάποια χρήματα και κατόπιν επέστρεψαν για να ζήσουν στο χωριό. Στο χωριό ήταν γνωστοί ως «Αμερικάνοι», και παρόλο που δούλευαν ως αγρότες, όπως οι υπόλοιποι χωρικοί, στις αργίες, φορούσαν χοντρά χρυσά δαχτυλίδια και φανταχτερά κοστούμια, με χρυσά ρολόγια χωμένα στις τσέπες του γιλέκου τους.
Διαχρονικά, η Κρήτη αντιμετώπισε διάφορους εισβολείς—Δωριείς, Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Άραβες, Ενετούς και Τούρκους. Οι κάτοικοι του Γαβαλοχωρίου έζησαν μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο, όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν το χωριό, μεταξύ 1941 και 1945, κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πρώτοι Γερμανοί ήρθαν στο χωριό με τα πόδια από τον Βάμο, αμέσως μετά την έναρξη της Κατοχής, ενώ, μέσα σε λίγες μέρες, έφτασε στο χωριό ολόκληρος στρατιωτικός λόχος, κυρίως με μοτοσυκλέτες με πλαϊνά καλάθια. Οι Γερμανοί στρατιώτες διέταξαν τον δάσκαλο να αδειάσει το σχολείο, για να μπορέσουν να εγκατασταθούν εκεί. Έτσι, τα θρανία, οι βιβλιοθήκες και το διδακτικό υλικό μεταφέρθηκαν στην εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, όπου λειτουργούσε το σχολείο κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Επίσης, οι Γερμανοί εντόπισαν, κάποια δωμάτια μέσα σε σπίτια που τους άρεσαν, αναγκάζοντας τους ντόπιους να τα εκκενώσουν, για να μείνουν σε αυτά. Έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις, Γερμανοί και ντόπιοι βρέθηκαν να ζουν δίπλα δίπλα. Ένα σπίτι στην κεντρική πλατεία, μετατράπηκε σε αρχηγείο των Γερμανών και η ναζιστική σημαία με τη σβάστικα κρεμόταν από το μπαλκόνι του.
Οι Γερμανοί χρειάζονταν εκατοντάδες εργάτες για να σκάψουν στα βουνά και να δημιουργήσουν αποθήκες πυρομαχικών, θέσεις όπλων για πυροβολαρχίες και αποθήκες, προσπαθώντας με αυτόν τον τρόπο να οχυρώσουν την είσοδο του λιμανιού της Σούδας με μεγάλα κανόνια και άλλα οχυρωματικά έργα. Ζήτησαν, λοιπόν, από τους προέδρους των γειτονικών χωριών να συντάξουν λίστες με τα ονόματα όλων των ενήλικων ανδρών στις κοινότητές τους. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησαν αυτές τις λίστες για να καλούν άνδρες, προκειμένου να εργαστούν στο Κόκκινο Χωριό, εκ περιτροπής κάθε 10 ή 15 ημέρες. Εκείνοι δούλευαν, σπάζοντας πέτρες, κουβαλώντας τες σε καρότσια ή μεταφέροντάς τες με τα χέρια στους εργάτες, που τις χρησιμοποιούσαν για να χτίσουν. Μερικές φορές, οι Γερμανοί δεν μπορούσαν να βρουν αρκετούς εργάτες, οπότε έμπαιναν σε ένα χωριό τη νύχτα και έπαιρναν με την βία όποιον έβρισκαν στα καφενεία, στους δρόμους ή μέσα στο σπίτι του. Εξαιτίας αυτής της πρακτικής, πολλοί χωρικοί έπαιρναν κουβέρτες και κοιμόντουσαν τη νύχτα έξω από το χωριό. Ο πληθυσμός των ενήλικων ανδρών είχε ήδη μειωθεί, διότι πολλοί από τους άνδρες του χωριού διέφυγαν στην Αλβανία πριν από την Κατοχή. Οι γυναίκες τους, ντυμένες στα μαύρα και φορώντας μαύρα μαντήλια στο κεφάλι τους, φαίνονταν σαν να ήταν χήρες, βυθισμένες στο πένθος.
Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος αποτέλεσε σημείο καμπής για το Γαβαλοχώρι. Πολλοί από τους παραγωγικούς κλάδους, που είχαν κρατήσει το χωριό εμπορικά ζωντανό, σταμάτησαν. Το Γαβαλοχώρι έγινε, σε μεγάλο βαθμό, αγροτικό χωριό, όπου οι αγρότες παράγουν ελαιόλαδο και φροντίζουν αιγοπρόβατα. Τέλος, πολλοί ντόπιοι εργάστηκαν για να διασφαλίσουν ότι οι γνώσεις και τα αντικείμενα από τις οικονομικές δραστηριότητες που συντηρούσαν το χωριό στο παρελθόν, θα διατηρηθούν για τις μελλοντικές γενιές.
Το Γαβαλοχώρι υπήρξε στο παρελθόν και εξακολουθεί να είναι ένα αγροτικό χωριό. Αν και πλέον ο τουρισμός παρέχει κάποια οικονομική υποστήριξη στους ντόπιους, πολλοί άνθρωποι στο χωριό εξακολουθούν να ασχολούνται με τις πανάρχαιες γεωργικές πρακτικές της καλλιέργειας αμπελιών και ελιών, αλλά και της εκτροφής ζώων. Στο παρελθόν, η μεταξουργία και η καλλιέργεια σιταριού, βαμβακιού, σουσαμιού, χαρουπιών και σύκων αποτελούσαν βασικές οικονομικές πηγές του χωριού, αλλά δεν αποτελούν πλέον εμπορική δραστηριότητα.
Οι χωρικοί στο Γαβαλοχώρι καλλιεργούσαν αμπέλια από την μεσαιωνική εποχή, όπως μαρτυρούν τα παλιά δοχεία και τα ποτήρια, που βρέθηκαν διάσπαρτα στα χωράφια. Τα σταφύλια θεωρούνταν τότε ως ένα από τα τρία γεωργικά προϊόντα, που ήταν απαραίτητα για να επιβιώσουν οι ντόπιοι για έναν ολόκληρο χρόνο—σταφύλια, ψωμί και λάδι. Μια μαντινάδα της εποχής λέει το εξής: «Όλα 'ναι φάδια της κοιλιάς και το ψωμί στημόνι, το βλοημένο το κρασί όλα τ' αποστυλώνει».
Οι αμπελώνες καλλιεργήθηκαν για την παραγωγή, όχι μόνο κρασιού, αλλά και των σταφυλιών που θα τρώγονταν ως καλοκαιρινό φρούτο. Τις πρωινές ώρες, μπορούσε κανείς να δει γυναίκες και παιδιά να φέρνουν στο σπίτι από τους αμπελώνες, καλάθια γεμάτα με ώριμα σταφύλια, καλυμμένα με αμπελόφυλλα. Ο κόσμος ξεδιψούσε με σταφύλια τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού.
Τα σταφύλια μαζεύονταν τον Σεπτέμβριο και, την περίοδο του τρύγου, όλο το χωριό βρισκόταν σε διαρκή κίνηση. Η διαδικασία περιλάμβανε πολλά βήματα: Αρχικά, τα βαρέλια για τη ζύμωση του κρασιού έπρεπε να προετοιμαστούν και να πλυθούν. Οι ντόπιοι κυλούσαν τα βαρέλια τους στους δρόμους, αφού τα είχαν γεμίσει με βρασμένο νερό και με μάραθο, για να τα καθαρίσουν και να τους δώσουν ένα ωραίο άρωμα. Αν οι χωρικοί υποψιάζονταν ότι το κρασί από την προηγούμενη χρονιά είχε ξινίσει, έκαιγαν θείο μέσα στα βαρέλια. Αφού καθαρίζονταν τα βαρέλια, γείτονες, συγγενείς και φίλοι βοηθούσαν όλοι τον αμπελουργό να μαζέψει τα σταφύλια σε τελάρα και καλάθια, τα οποία στη συνέχεια φόρτωναν σε ζώα και μετέφεραν στο σπίτι. Μια δεξαμενή είτε μέσα στο σπίτι είτε έξω στην αυλή, γέμιζε με τα ώριμα φρούτα και μετά οι άνθρωποι πατούσαν τα σταφύλια. Τα πατούσαν για να σπάσουν τη φλούδα τους και να βγάλουν τους χυμούς τους, προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία της ζύμωσης (μια από αυτές τις δεξαμενές μπορείτε να δείτε στο Λαογραφικό Μουσείο του Γαβαλοχωρίου). Μετά το πάτημα των σταφυλιών, το μείγμα τοποθετούνταν στα βαρέλια και αφηνόταν για περίπου ένα μήνα, ώστε να γίνει η ζύμωση. Όταν τελείωνε ο τρύγος ενός αμπελώνα, ο ιδιοκτήτης του ευχαριστούσε κάθε τρυγητή με ένα καλάθι γεμάτο σταφύλια.
Κάποτε, υπήρχαν εκατοντάδες αμπελώνες στην περιοχή του Γαβαλοχωρίου, αλλά σήμερα πολλοί από αυτούς τους αμπελώνες έχουν μετατραπεί σε ελαιώνες, διότι οι ελιές είναι πιο κερδοφόρες από την παραγωγή κρασιού. Ωστόσο, μερικοί χωρικοί εξακολουθούν να καλλιεργούν αμπέλια και να φτιάχνουν κρασί, αν και δεν είναι πλέον η μεγάλη κοινοτική δραστηριότητα που ήταν κάποτε.
Ένα άλλο προϊόν που φτιάχνεται από τα σταφύλια είναι η ρακή. Η ρακή είναι ένα καθαρό αλκοολούχο ποτό με 30% - 40% περιεκτικότητα σε αλκοόλ, που αναμφίβολα σας έχουν σερβίρει στο τέλος ενός γεύματος, σε οποιαδήποτε ταβέρνα στο Γαβαλοχώρι. Φτιάχνεται μετά τη συγκομιδή, στα τέλη Οκτωβρίου ή τον Νοέμβριο, χρησιμοποιώντας τα υπολείμματα του σταφυλιού, δηλαδή τη φλούδα και τους σπόρους, που απομένουν από το πάτημα των σταφυλιών, για την παραγωγή του κρασιού. Τη ρακή μπορεί να την ακούσετε να την λένε και ως τσικουδιά, διότι αυτή είναι η λέξη που χρησιμοποιείται για τα στέμφυλα, από τα οποία φτιάχνεται η ρακή. Αφού, λοιπόν, πατηθούν τα σταφύλια, τα στέμφυλα αποθηκεύονται σε βαρέλια για περίπου 40 ημέρες, κατά τις οποίες γίνεται η ζύμωση.
Όταν περάσουν οι 40 μέρες, τα στέμφυλα και το νερό μπαίνουν σε ένα βραστήρα για ρακή και ο βραστήρας θερμαίνεται, ώστε τα στέμφυλα να αρχίσουν να σιγοβράζουν. Όταν το θερμαινόμενο μείγμα φτάσει στο σημείο βρασμού, ξεκινά η τελική διαδικασία απόσταξης. Ο ατμός που παράγεται από το βρασμό υγροποιείται μέσω ενός σωλήνα, που βγαίνει από το πάνω μέρος του βραστήρα. Έξω από το σωλήνα υπάρχει κρύο νερό, έτσι ο ατμός συγκεντρώνεται σε ένα βάζο σταγόνα-σταγόνα. Μετά από περίπου μία ώρα, στο τέλος του αποστακτήριου, εμφανίζονται οι πρώτες σταγόνες, που είναι σχεδόν καθαρό οινόπνευμα. Η τελική ποσότητα απεσταγμένου υγρού περιέχει λιγότερη ποσότητα αλκοόλ, ενώ η πραγματική ρακή φτιάχνεται στην μέση της διαδικασίας και διαρκεί περίπου τρεις ώρες. Σε αυτό το διάστημα, οι ιδιοκτήτες του αποστακτήριου πρέπει να δοκιμάσουν την περιεκτικότητα σε αλκοόλ, να ανεβάσουν ή να μειώσουν τη φωτιά και να σταματήσουν την απόσταξη, όταν η ρακή αποκτήσει την επιθυμητή γεύση. Στην Κρήτη, η περιεκτικότητα σε αλκοόλ της ρακής προσδιορίζεται με ένα αλκοολόμετρο Cartier, έναν βαθμονομημένο γυάλινο σωλήνα που επιπλέει στο υγρό. Η ρακή είναι καλή στα 17 γράδα (40% αλκοόλ) ή στα 18 γράδα (43% αλκοόλ). Η ρακή είναι ένα προϊόν ΠΟΠ (Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία το θεωρεί πρωτότυπο μόνο αν παρασκευάστηκε στην Κρήτη.
Εκτός από το κρασί και τη ρακή, τα σταφύλια χρησίμευαν, κατά τους προηγούμενους αιώνες, για την παρασκευή σταφίδας, επιδορπίων και φαρμάκων. Οι γυναίκες διάλεγαν τα τσαμπιά, που είχαν τα μεγαλύτερα σταφύλια, και τα άφηναν στον ήλιο μέχρι να γίνουν σταφίδες, πλένοντάς τα με αλισίβα, προκειμένου να συντηρηθούν και προσθέτοντας μαραθόσπορο, για να γυαλίσουν και να τους δώσουν μια ευχάριστη μυρωδιά. Στη συνέχεια, τοποθετούνταν σε ένα καθαρό μαξιλάρι και διατηρούνταν, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, σε μέρος στεγνό και καθαρό. Οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν, επίσης, το πετιμέζι από τα σταφύλια, για να φτιάξουν κέικ. Αφού στέγνωνε το κέικ, οι γυναίκες το έκοβαν σε μικρά κομμάτια και τα πασπάλιζαν με σουσάμι, αποθηκεύοντας τα μαζί με τις σταφίδες. Συνήθως, τους χειμερινούς μήνες προσφέρονταν μαζί σταφίδες και μουστόπιτες, ως κέρασμα. Οι γυναίκες έφτιαχναν, επίσης, μουσταλευριά, μια παραδοσιακή πουτίγκα από μούστο, προσθέτοντας καρύδια, αμύγδαλα, σουσάμι και κανέλα. Ο συμπυκνωμένος μούστος χρησιμοποιούταν, επίσης, ως φάρμακο για να απαλύνει τον βήχα και να βοηθήσει στην επούλωση του πονόλαιμου.
Η καλλιέργεια της ελιάς παραμένει η μεγαλύτερη αγροτική οικονομική δραστηριότητα στην Κρήτη και έχει πολύ μεγάλη ιστορία. Ήδη, από την Μινωική περίοδο (3000–1450 π.Χ.), ήταν γνωστή η καλλιέργεια της ελιάς και η παραγωγή ελαιόλαδου στο νησί. Πολλά από τα παλιά σπίτια του Γαβαλοχωρίου, λειτουργούσαν ως ελαιοτριβεία, όπως μαρτυρούν οι μεγάλες γούρνες από πελεκητή πέτρα, που χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση ελιών και λαδιού, οι οποίες βρέθηκαν μέσα ή κοντά σε αυτά τα σπίτια. Σήμερα, υπάρχουν εκατομμύρια ελαιόδεντρα στο νησί και χιλιάδες οικογένειες βασίζουν την οικονομική τους ζωή στις ελιές.
Τα περισσότερα ελαιόδεντρα στο Γαβαλοχώρι προορίζονται για παραγωγή ελαιόλαδου. Το ελαιόλαδο είναι ένα τόσο σημαντικό προϊόν για τους Κρητικούς, έχοντας πολλές χρήσεις. Μπορείτε να το φάτε, να το μαγειρέψετε, να το χρησιμοποιήσετε για φωτισμό και θέρμανση και να το χρησιμοποιήσετε ως λιπαντικό. Το ελαιόλαδο συμφέρει, επίσης, διότι έχει πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής. Μπορεί να παραμείνει σωστά αποθηκευμένο, εκτός ψυγείου, για περίπου δύο χρόνια.
Η περίοδος συγκομιδής της ελιάς διαρκεί, συνήθως, από τα μέσα Σεπτεμβρίου έως τον Ιανουάριο. Μέχρι το 1960 περίπου, η συλλογή των ελιών γινόταν με τον παραδοσιακό τρόπο, με ολόκληρες οικογένειες να εργάζονται για τη συγκομιδή τους. Κάθε πρωί, έβλεπαν ανθρώπους να κατευθύνονται στα χωράφια τους για να μαζέψουν τις ελιές τους, κουβαλώντας με τα ζώα τους τα ξύλα, τους μουσαμάδες και ό,τι ήταν απαραίτητο για τη δουλειά της ημέρας. Αν είχαν μικρά παιδιά, θα τα έπαιρναν μαζί τους, βάζοντάς τα να καθίσουν στις πλάτες των ζώων, ανάμεσα στους μουσαμάδες και τα άλλα εργαλεία. Έπειτα, αναποδογύριζαν τις σέλες των ζώων, φτιάχνοντας αυτοσχέδιες κούνιες, στις οποίες ακουμπούσαν τα παιδιά, όση ώρα εκείνοι δούλευαν.
Οι χωρικοί, χρησιμοποιούσαν ειδικά κατασκευασμένα ραβδιά από ξύλο δάφνης, προκειμένου να χτυπήσουν τα κλαδιά του δέντρου και να κάνουν τις ελιές να πέσουν πάνω σε ένα μικρό μουσαμά που είχε στρωθεί γύρω από αυτό. Στη συνέχεια, οι ελιές μαζεύονταν σε σακιά. Έπειτα, οι ελιές χωρίζονταν από τα φύλλα: Μια γυναίκα κρατούσε ένα καλάθι με ελιές στο ύψος των ώμων, ρίχνοντάς τις πάνω σε έναν μουσαμά που βρισκόταν στο έδαφος. Αν φυσούσε ο άνεμος, τότε θα έδιωχνε τα φύλλα. Αν δεν είχε αέρα, οι γυναίκες χώριζαν τον καρπό από τα φύλλα με τα ίδια τους τα χέρια. Στο τέλος της ημέρας, τα σακιά με τις καθαρές ελιές φορτώνονταν στα γαϊδούρια και τα άλλα ζώα, και μεταφέρονταν πίσω στο χωριό.
Παλιότερα, οι φτωχές γυναίκες ζητούσαν άδεια από τους ιδιοκτήτες των χωραφιών, προκειμένου να μαζέψουν όσες ελιές είχαν πέσει στο χώμα λόγω του δάκου ή επειδή τις είχε παρασύρει ο άνεμος έξω από το μουσαμά, κατά το χτύπημα των κλαδιών του δέντρου. Η συμφωνία ήταν «ένα για κάθε τρία», δηλαδή για κάθε τρία καλάθια που μάζευαν οι γυναίκες, ο ιδιοκτήτης κρατούσε τα δύο και οι γυναίκες έπαιρναν το ένα. Αυτή η διαδικασία εξασφάλιζε ότι το έδαφος θα καθάριζε εντελώς από τις ελιές, ολοκληρώνοντας τη συλλογή των καρπών.
Αφού, λοιπόν, μάζευαν τις ελιές, στη συνέχεια τις μετέφεραν στα ελαιοτριβεία. Τα ελαιοτριβεία δούλευαν μέσα στη νύχτα, για να προλαβαίνουν να επεξεργάζονται τις ελιές από τη συγκομιδή της ημέρας. Στο Γαβαλοχώρι, υπήρχε ένα μεγάλο μπορείτε να δείτε ένα ανακαινισμένο προβιομηχανικό ελαιοτριβείο και πολλά μικρότερα, τα ερείπια των οποίων μπορεί να τα δει κανείς ακόμη και σήμερα. Σε κοντινή απόσταση από το κέντρο του Γαβαλοχωρίου, μπορείτε να θαυμάσετε ένα ανακαινισμένο προβιομηχανικό ελαιοτριβείο του 17ου αιώνα. Το 1962, χτίστηκε στο Γαβαλοχώρι ένα συνεταιριστικό ελαιοτριβείο. Τα μέλη του συνεταιρισμού κατείχαν μερίδιο ή ποσοστό του ελαιοτριβείου, ανάλογο με το ύψος των εισφορών τους. Μπορείτε ακόμα να δείτε το κτίριο, που στέγαζε αυτό το ελαιοτριβείο, στα αριστερά σας, καθώς περπατάτε στον δρόμο που οδηγεί από την Ιερό Ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου προς το παλιό σχολείο. Ωστόσο, η εξέλιξη της τεχνολογίας κατέστησε ξεπερασμένο αυτό το ελαιοτριβείο, αφού τα νεότερα ελαιοτριβεία, που χτίστηκαν σε άλλα χωριά, διέθεταν πλέον καλύτερα μηχανήματα και πιο σύγχρονες εγκαταστάσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το ελαιοτριβείο του Γαβαλοχωρίου να κλείσει, ενώ ακόμη και σήμερα δεν λειτουργούν ελαιοτριβεία στο χωριό.
Σήμερα, ο τρόπος συλλογής του καρπού της ελιάς είναι ευκολότερος και ταχύτερος. Οι άνδρες συνήθως χτυπούν τα δέντρα με ράβδους, μήκους περίπου 2 ή 3 μέτρων, σε σχήμα «Τ», που περιστρέφονται και δονούνται, προκαλώντας τις ελιές να πέσουν από το δέντρο, χωρίς να το καταστρέψουν. Τα ελαιόπανα (δίχτυα) είναι πλέον φτιαγμένα από ελαφρύ πλαστικό και είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος, οπότε δύο ή τρία από αυτά καλύπτουν όλο το έδαφος γύρω από μια ελιά, διασφαλίζοντας ότι σχεδόν καμία ελιά δεν θα πέσει στο χώμα. Οι γυναίκες και τα παιδιά συνήθως μαζεύουν τις ελιές από τα ελαιόπανα και τις τοποθετούν σε πάνινα σακιά ή πλαστικά τελάρα. Οι άνθρωποι που συλλέγουν τις πεσμένες ελιές δεν χρειάζεται να καθαρίσουν τα φύλλα από τους καρπούς, διότι πλέον το ελαιοτριβείο κάνει αυτή τη δουλειά. Τέλος, τα σακιά φορτώνονται σε φορτηγά, για να μεταφερθούν στο ελαιοτριβείο, αντί να φορτώνονται σε γαϊδούρια. Οι ελαιοπαραγωγοί του Γαβαλοχωρίου πηγαίνουν τώρα τις ελιές τους σε ένα ελαιοτριβείο στις Καλύβες και σε άλλα κοντινά χωριά για να τις μεταποιήσουν. Το ελαιοτριβείο συνήθως κρατά το 12% του επεξεργασμένου ελαιολάδου από κάθε αγρότη, ενώ και οι αγρότες μπορούν, επίσης, να επιλέξουν να πουλήσουν μέρος του ελαιολάδου τους στο ελαιοτριβείο.
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, ακόμη και ως το 1950, η Κρήτη παρήγαγε μετάξι και τα προικιά των γυναικών του Γαβαλοχωρίου αποτελούνταν από μεταξωτά, λινά, μάλλινα και βαμβακερά υφάσματα, όλα προερχόμενα από ντόπια υλικά. Ακόμη και σήμερα, μπορείτε να δείτε τριγύρω στο Γαβαλοχώρι πολλές από τις μουριές, που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή μεταξιού στο παρελθόν. Οι κορμοί τους είναι συνήθως βαμμένοι λευκοί και κλαδεύονται στο τέλος του καλοκαιριού η στα μέσα φθινοπώρου, επειδή αποτελούν εξαιρετική τροφή για τα ζώα.
Η διαδικασία παρασκευής του μεταξιού ξεκινούσε κάθε καλοκαίρι, με κάθε μεταξουργό στο Γαβαλοχώρι να προετοιμάζει ένα μεγάλο, καθαρό και ηλιόλουστο «σπίτι» για τους μεταξοσκώληκες. Σε ένα ράφι, φτιαγμένο ειδικά για αυτή τη διαδικασία, οι γυναίκες τοποθετούσαν ψάθες σε δύο, τρεις ή τέσσερις «ορόφους», προκειμένου να φροντίζουν τους μεταξοσκώληκες. Την άνοιξη, ειδικοί έμποροι έρχονταν στο χωριό, για να πουλήσουν αυγά μεταξοσκώληκα, τυλιγμένα σε κουτιά τριών διαφορετικών μεγεθών. Οι γυναίκες ήξεραν πόσα αυγά να αγοράσουν, για τα «σπίτια» που είχαν ετοιμάσει, ανάλογα και με την ποσότητα των φύλλων μουριάς που είχαν στα δικά τους δέντρα, αλλά και αυτά που μπορούσαν να πάρουν από τους γείτονές τους.
Μόλις οι γυναίκες άνοιγαν τα κουτιά με τους μεταξοσκώληκες, έβαζαν τα εκατοντάδες αυγά σε ένα καθαρό κομμάτι λινό ύφασμα, ανάμεσα σε μάλλινες κουβέρτες ή ακόμη και κάτω από τις μασχάλες τους τη νύχτα, για να εκκολάψουν τα αυγά. Στη συνέχεια, μετέφεραν τους μεταξοσκώληκες στις έτοιμες ψάθες, όπου είχαν ήδη τοποθετήσει μια στρώση από φρέσκα και ψιλοκομμένα φύλλα μουριάς. Αυτή η διαδικασία επαναλαμβανόταν αρκετές φορές, μέχρι να εκκολαφθούν όλα τα αυγά.
Όταν οι μεταξοσκώληκες είχαν μεγαλώσει, τους ταΐζαν γενναιόδωρα, με ολόκληρα φύλλα μουριάς, τρεις φορές την ημέρα, μέχρι να είναι έτοιμοι να περάσουν από το νυμφικό ή το τρίτο στάδιο του κύκλου ζωής τους. Τότε, οι γυναίκες μάζευαν καθαρά κλαδάκια από θυμάρι, φασκόμηλο, και άλλα φυτά, και τα τοποθετούσαν πάνω από τις ψάθες. Πάνω σε αυτά τα κλαδιά, οι μεταξοσκώληκες κλεινόντουσαν μέσα σε αεροστεγή κουκούλια. Αν οι γυναίκες δεν έβγαζαν τις ψάθες με τα κλαδιά στον ήλιο μέσα σε λίγες μέρες, ώστε να πεθάνουν οι μεταξοσκώληκες, τότε αυτοί εκκολάπτονταν σε μικρές πεταλούδες, έσπαγαν τα κουκούλια και πετούσαν μακριά.
Η παραγωγή μεταξιού θα μπορούσε να διακοπεί από διάφορους παράγοντες. Οι καλοκαιρινές βροχές, αν και σπάνιες, ήταν εχθρός της παραγωγής μεταξιού, διότι τα υγρά φύλλα της μουριάς δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως τροφή για τους μεταξοσκώληκες. Οι μεταξοσκώληκες είναι, επίσης, εξαιρετικά ευαίσθητοι στο θόρυβο, στις χημικές ουσίες και στον καπνό. Έτσι, κατά τη διάρκεια της σύντομης ανάπτυξης των μεταξοσκώληκων, οι χωρικοί δεν έκαιγαν γύψο, ένα ορυκτό που χρησιμοποιούταν ως λίπασμα στα χωράφια με σιτάρι, επειδή ο καπνός, που μύριζε καμένο θείο, θα τους σκότωνε.
Λόγω της μεγάλης παραγωγής μεταξιού στο Γαβαλοχώρι, κάποιες γυναίκες δεν εξέτρεφαν μεταξοσκώληκες αλλά ειδικεύονταν στον διαχωρισμό του μεταξιού από τα κουκούλια. Στα εργαστήρια μεταξιού, τα κουκούλια ζεσταίνονταν σε μεγάλους λέβητες μέχρι να μαλακώσουν και να διαλυθεί η κόλλα, για να ξεκολλήσει το νήμα. Κατόπιν, με ένα διχαλωτό κλαδί, μάζευαν το μετάξι, χρησιμοποιώντας μια λεπτή ράβδο, το οποίο άλλες γυναίκες, στη συνέχεια, μάζευαν σε ένα μεγάλο καρούλι. Ένα από αυτά τα εργαστήρια μεταξιού, βρισκόταν ακριβώς κάτω από την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, εκεί όπου τώρα βρίσκεται ένα κοτέτσι.
Μερικά χωριά δεν είχαν εργαστήρια μεταξιού, έτσι οι γυναίκες που έμεναν σε αυτά έρχονταν συχνά να νοικιάσουν μουριές στο Γαβαλοχώρι, προκειμένου να φτιάξουν τα μεταξωτά υφάσματα για τα προικιά των κορών τους. Όλο το καλοκαίρι, κάτω από τη σκιά των δέντρων, οι γυναίκες παρήγαγαν μετάξι όχι μόνο στο Γαβαλοχώρι αλλά και στα γύρω χωριά.
Παράλληλα με την κατασκευή του μεταξιού, οι γυναίκες του Γαβαλοχωρίου συμμετείχαν και στην τέχνη της κατασκευής δαντέλας κοπανέλι, στην οποία η δαντέλα φτιάχνεται από μεταξωτό νήμα σε μαξιλάρι στήριξης με μασούρια. Η τέχνη της δαντέλας χρονολογείται από τον 16ο αιώνα στην Ευρώπη και εμφανίστηκε στην Κρήτη μεταξύ 1906 και 1908. Μια μοναχή από το Γαβαλοχώρι, η Μινοδώρα Αθανασάκη, έμαθε την κατασκευή δαντέλας, όταν φοίτησε σε σχολείο στην Αθήνα και στη συνέχεια τη δίδαξε στις υπόλοιπες μοναχές, στο μοναστήρι του Αγίου Προδρόμου στα Χανιά. Επειδή στο μοναστήρι υπήρχαν πολλές μοναχές από το Γαβαλοχώρι, η τέχνη εξαπλώθηκε γρήγορα στο χωριό, καθώς οι μοναχές τη δίδαξαν στους συγγενείς τους, ενώ από εκεί εξαπλώθηκε και σε άλλα χωριά της περιοχής. Λίγες γυναίκες στο Γαβαλοχώρι εξακολουθούν να εξασκούν την τέχνη της δαντέλας. Μερικές φορές μαζεύονται όλες σε ένα από τα δημόσια κτίρια ή στην πλατεία του Γαβαλοχωρίου, για να δουλέψουν μαζί πάνω στα δαντελένια έργα τους. Δείγματα από τη δαντέλα και μαξιλάρι και μασούρια για την κατασκευή της, μπορείτε να θαυμάσετε στο Λαογραφικό Μουσείο στο Γαβαλοχώρι. του Γαβαλοχωρίου.
Η μεταξουργία σταμάτησε στο Γαβαλοχώρι και, γενικότερα, στην Κρήτη, λόγω αρρώστιας στους μεταξοσκώληκες, αλλά και από την εισαγωγή φθηνού και έτοιμου μεταξιού από την Ανατολή και την Ευρώπη.
Η χαρουπιά είναι εγγενής στην περιοχή της Μεσογείου και μπορεί να φτάσει τα 15 μέτρα σε ύψος. Δεν καρποφορεί τα πρώτα 15 χρόνια της ζωής της, αλλά μόλις ξεκινήσει, ένα μόνο δέντρο μπορεί να παράγει έναν τόνο χαρουπιών σε μια συγκομιδή. Οι χαρουπιές κάποτε αποτελούσαν σημαντική πηγή εσόδων για τους χωρικούς του Γαβαλοχωρίου και αποκαλούνταν συχνά ο «μαύρος χρυσός της Κρήτης», λόγω του καφέ-μαύρου χρώματός τους. Οι καρποί των χαρουπιών χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο του κακάο ή της σοκολάτας, ως τροφή για τα ζώα και ως καυσόξυλα. Κάρβουνα χαρουπιών έχουν βρεθεί στην Κρήτη από την Υστερομινωική κιόλας εποχή (1560-1050 π.Χ.), επομένως υπάρχει μια πλούσια παράδοση καλλιέργειας χαρουπιών στο νησί. Στις αρχές του 20ου αιώνα, έλεγαν ότι το Γαβαλοχώρι παρήγαγε τα καλύτερα κρητικά χαρούπια.
Τα χαρούπια μαζεύονται τον Σεπτέμβριο και κάποτε στο παρελθόν, για τις δύο ή τρεις εβδομάδες της συγκομιδής, οι δρόμοι και τα χωράφια του χωριού γέμιζαν ζωή και κόσμο. Κάποιοι χωρικοί στο Γαβαλοχώρι, θυμούνται παντού τεράστιους σωρούς χαρουπιών, στους οποίους ξάπλωναν τα παιδιά, ενώ μύριζαν τους μοσχομυριστούς καρπούς.
Η συγκομιδή των χαρουπιών γινόταν, χρησιμοποιώντας πολύ μακριά ραβδιά, προκειμένου να χτυπήσουν τα κλαδιά του δέντρου, και να πέσουν οι καρποί σε έναν μουσαμά, που είχε στρωθεί από κάτω. Οι χωρικοί, μάζευαν τους καρπούς, τους έβαζαν σε μεγάλα σακιά και τους φόρτωναν σε μουλάρια και γαϊδούρια για να τα μεταφέρουν πίσω στο χωριό. Όταν τελείωνε η συγκομιδή, τα παιδιά και μερικοί ενήλικες κοίταζαν κάτω από τα δέντρα για δεύτερη φορά, για να μαζέψουν τυχόν καρπούς χαρουπιών που είχαν απομείνει. Τα παιδιά πουλούσαν αυτά τα χαρουπιά για χαρτζιλίκι.
Πριν η Κρήτη αναπτύξει τις δικές της μονάδες επεξεργασίας χαρουπιών, αν η σοδειά ήταν καλή, θα έρχονταν στην Αλμυρίδα δύο με τρία μεγάλα ιστιοφόρα, για να μαζέψουν τα χαρουπιά του Γαβαλοχωρίου. Όλα τα υπόλοιπα χαρούπια αποθηκεύονταν σε αποθήκες, που χτίστηκαν δίπλα στη θάλασσα—αποθήκες που σήμερα λειτουργούν ως καφετέριες και εστιατόρια. Όταν τα χαρούπια μεταφέρονταν στον κόλπο της Αλμυρίδας, εκατοντάδες ζώα και άνθρωποι φαίνονταν να κινούνται σαν ένα μεγάλο ανθρώπινο ποτάμι.
Όταν αναπτύχθηκαν τα εργοστάσια επεξεργασίας χαρουπιών, τα χαρούπια μεταφέρονταν στους αντιπροσώπους των εμπόρων του χωριού, που θα τα πουλούσαν αργότερα. Τα βράδια, ο ντελάλης του χωριού πήγαινε από τη μια μεριά του χωριού στην άλλη, φωνάζοντας με δυνατή φωνή τις τιμές που πρόσφερε ο ένας ή ο άλλος έμπορος για τα χαρούπια.
Αν και η συγκομιδή χαρουπιών δεν είναι η κύρια εμπορική δραστηριότητα που ήταν κάποτε, ωστόσο εξακολουθεί να γίνεται από πολλούς αγρότες εδώ στην περιοχή. Μερικοί έχουν ολόκληρα χωράφια με χαρουπιές, ενώ άλλοι έχουν μόνο λίγες χαρουπιές στις άκρες των ελαιώνων τους. Τα χαρούπια συλλέγονται για μια σύντομη περίοδο, κάθε Σεπτέμβριο (πρέπει να συλλέγονται πριν έρθουν οι βροχές και να μουλιάσουν τα χαρούπια) και η συγκομιδή πωλείται είτε σε εργοστάσια στην Κρήτη, που παράγουν ζωοτροφές, είτε σε εργοστάσια που παράγουν χαρουπάλευρο και άλλα προϊόντα για ανθρώπινη κατανάλωση και χρήση.
Στα χωράφια γύρω από το Γαβαλοχώρι καλλιεργούνταν σιτάρι, κριθάρι και άλλα δημητριακά. Η σπορά γινόταν στα τέλη του φθινοπώρου και τον χειμώνα, και η συγκομιδή τον Ιούνιο ή τον Ιούλιο. Για όλη τη διάρκεια της περιόδου της συγκομιδής, οι οικογένειες έμεναν στον τόπο του αλωνίσματος, στήνοντας τα νοικοκυριά τους κάτω από σκιερά δέντρα, όπου εκεί εργάζονταν, ξεκουράζονταν, έτρωγαν και κοιμόντουσαν.
Όταν τα δημητριακά ήταν έτοιμα για επεξεργασία, τα έκοβαν με ένα δρεπάνι, τα έδεναν σε δεμάτια και τα άφηναν στο χωράφι να στεγνώσουν για λίγες μέρες, πριν μεταφερθούν με γαϊδούρι ή μουλάρι στα αλώνια. Το αλώνι ήταν μια κυκλική, περιτοιχισμένη κατασκευή σε κάθε αγρόκτημα, ενώ μερικά αγροκτήματα είχαν δύο από αυτά, λόγω της ιδιαίτερης σημασίας τους. Μερικές φορές, το αλώνι βρισκόταν εσωτερικά σε ένα κτίριο και είχε λείο δάπεδο, φτιαγμένο από χώμα, σανό και νερό ή από πέτρα ή ξύλο. Κάποια άλλα αλώνια βρίσκονταν έξω από το χωριό, σε μέρος εκτεθειμένο στον αέρα (θα δείτε σύντομα την εξήγηση γι’ αυτό). Πολλά από αυτά είχαν δάπεδα από συμπαγή βράχο, τα οποία ήταν πολύ πιο απαιτητικά στην κατασκευή τους, αλλά ήταν πιο βολικά την εποχή της συγκομιδής. Πριν από την περίοδο του αλωνίσματος, οι ιδιοκτήτες αφαιρούσαν τα χόρτα που είχαν φυτρώσει στα πέτρινα δάπεδα, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, και τα σκούπιζαν προσεκτικά, για να παραμείνουν καθαρά από χώμα και άλλες ακαθαρσίες. Στο απόγειο της παραγωγής δημητριακών στο Γαβαλοχώρι, υπήρχαν περίπου 250 αλώνια στην περιοχή. Συχνά, θα δείτε τα ερείπια ενός αλωνιού σε χωράφια, γύρω από το Γαβαλοχώρι, ενώ μπορείτε, επίσης, να θαυμάσετε ένα τέτοιο αλώνι, που έχει διατηρηθεί, δίπλα στο Πέτρινο χωριό Κούμος, στις Καλύβες.
Το αλώνι το χρησιμοποιούσαν για να ξεχωρίζουν τα δημητριακά από το άχυρο τους. Επρόκειτο για μια παχιά ορθογώνια σανίδα με το μπροστινό μέρος πιο στενό και κυρτό προς τα πάνω, σαν έλκηθρο, και το κάτω μέρος καλυμμένο με μεταλλικές λεπίδες. Το έσερναν γαϊδούρια, αγελάδες ή άλογα, με ένα άτομο να κάθεται ή να στέκεται στη σανίδα για να οδηγεί τα ζώα. Μερικές φορές, για να προσθέσουν βάρος στο αλώνι, στοίβαζαν πάνω του παιδιά ή πέτρες. Τα ζώα περπατούσαν πολλές φορές γύρω από το αλώνι, σε κύκλους, και μετά σε σχήμα οκτώ, σέρνοντας το αλώνι πίσω τους, για να σχίσουν το στάχυ από τα κοτσάνια και να ξεκολλήσουν το ίδιο το σιτάρι από τον φλοιό.
Το επόμενο βήμα στη διαδικασία ήταν το λίχνισμα, ο διαχωρισμός της ήρας από το σιτάρι. Τα σπασμένα κοτσάνια και οι κόκκοι μαζεύονταν και πετάγονταν στον αέρα με μία ξύλινη πιρούνα. Το άχυρο παρασυρόταν από τον άνεμο, ενώ το βαρύτερο σιτάρι έπεφτε στα πόδια αυτού που έκανε τη διαδικασία. Το λίχνισμα μπορούσε να διαρκέσει μερικές ώρες ή αρκετές ημέρες, ανάλογα με το πόσο δυνατά φυσούσε ο άνεμος.
Στη συνέχεια, οι κόκκοι καθαρίζονταν περαιτέρω με χονδρό κοσκίνισμα, χρησιμοποιώντας φίλτρα που επέτρεπαν στους κόκκους να περάσουν από μέσα, ενώ παράλληλα συγκρατούσαν μεγάλα κομμάτια άχυρου, κεφάλια ζιζανίων, στάχυα και λοβούς. Τα υποπροϊόντα αυτού του χοντροκομμένου κοσκινίσματος ταΐζονταν στα ζώα. Το λεπτό κοσκίνισμα γινόταν καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, καθώς χρειάζονταν σπόροι για την προετοιμασία του φαγητού. Ένα από αυτά τα ψιλά κόσκινα μπορείτε να δείτε στο «καθιστικό» του Λαογραφικού Μουσείου, στο Γαβαλοχώρι. Τα υπολείμματα από αυτό το λεπτό κοσκίνισμα, συνήθως, ταΐζονταν στα κοτόπουλα.
Μετά τη δεκαετία του 1960, η εισαγωγή μεγάλων γεωργικών μηχανημάτων κατέστησε ξεπερασμένη τη χειρωνακτική συγκομιδή των σιτηρών. Τα εισαγόμενα σιτηρά έγιναν, επίσης, φθηνότερα, με αποτέλεσμα άλλες καλλιέργειες -κυρίως ελιές- να μονοπωλήσουν τα κρητικά αγροκτήματα, ενώ τα δημητριακά σπάνια καλλιεργούνται τώρα πια. Παρόλο που ο κύκλος του αλωνίσματος και η σανίδα του αλωνίσματος δεν χρησιμοποιούνται πλέον, εν τούτοις υπάρχουν σε διάφορες ελληνικές παραδόσεις. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι οι αλωνιστικοί κύκλοι θα μπορούσαν να έχουν άμεση σχέση με την προέλευση των κυκλικών χορών στον ελληνικό πολιτισμό - τα διασταυρούμενα βήματα, που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό χορό, μπορεί αρχικά να αντιπροσώπευαν το λάκτισμα του κόκκου, για να τον χωρίσουν από το άχυρο. Άλλες θεωρίες λένε ότι ο κύκλος του αλωνίσματος μπορεί να ήταν η αρχή του ελληνικού θεάτρου, με τους εορτασμούς, που ακολουθούσαν τον θερισμό, να εξελίσσονταν σε θεατρικές παραστάσεις και τους αλωνιστικούς κύκλους να λειτουργούν ως σκηνές.
Η συκιά είναι ένα πολύ κοινό δέντρο, που θα δείτε να φυτρώνει τριγύρω και μέσα στο Γαβαλοχώρι. Τα σύκα συλλέγονται στα τέλη του καλοκαιριού και το φθινόπωρο, ενώ κάποτε ήταν σημαντικό αγροτικό προϊόν για το χωριό. Μάλιστα, τα σύκα του Γαβαλοχωρίου ήταν περιζήτητα στα Χανιά, στις αρχές του 20ου αιώνα. Μόλις κάποιος φώναζε «Σύκα από το Γαβαλοχώρι!», όλοι έτρεχαν να τα αγοράσουν, διότι ήταν γνωστά ως πικάντικα και γλυκά. Γενικότερα, η Ελλάδα παραμένει ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς σύκων στον κόσμο, ωστόσο τα σύκα δεν καλλιεργούνται πλέον εμπορικά στο Γαβαλοχώρι.
Το αρχαιότερο επάγγελμα στην Κρήτη είναι πιθανότατα αυτό του βοσκού — η εκτροφή ζώων αναφέρεται στις ιστορίες του Ομήρου και μαρτυράται, επίσης, σε μινωικά τεχνουργήματα. Η κτηνοτροφική παραγωγή αποτελεί σημαντικό μέρος της δραστηριότητας στην Ελλάδα, διότι πάνω από τα δύο τρίτα της χώρας είναι λοφώδη ή ορεινά και επομένως ακατάλληλη για γεωργία. Χιλιάδες πρόβατα και κατσίκια εξακολουθούν να εκτρέφονται στην Κρήτη, και ενώ βρίσκεστε εδώ στο νησί, είναι πολύ πιθανό να συναντήσετε αυτό που είναι ευρέως γνωστό ως «κρητικό μποτιλιάρισμα». Κοινώς, θα πρέπει να σταματήσετε την πορεία σας, για να επιτρέψετε σε ένα κοπάδι πρόβατα ή κατσίκια να περάσει το δρόμο.
Μέχρι περίπου τα μέσα του 20ού αιώνα, οι χωρικοί στο Γαβαλοχώρι είχαν βόδια, αγελάδες, άλογα, πρόβατα, κατσίκια και γαϊδούρια. Έπαιρναν τα ζώα τους στα χωράφια για να βοσκήσουν το πρωί και τα έφερναν πίσω το απόγευμα. Τα χωράφια μέσα και γύρω από το χωριό ήταν περιφραγμένα με πέτρινους τοίχους και, συνήθως, είχαν μια είσοδο, που έκλεινε με κλαδιά ή πέτρες.
Τώρα πια, υπάρχουν μόνο λίγοι χωρικοί που εκτρέφουν μερικά μικρά κοπάδια από πρόβατα ή κατσίκια. Είναι πολύ σύνηθες, να δείτε κοπάδια από κατσίκια ή πρόβατα ή ακόμα και γουρούνια μέσα σε κάποιο χωράφι στο Γαβαλοχώρι. Αν πάλι πάτε για εξερεύνηση, είναι πιθανό να βρείτε μερικά μονοπάτια κλειστά με μια πόρτα, που έχει σκοπό να κρατήσει τα ζώα μέσα. Συνήθως είναι απόλυτα εντάξει να ανοίξετε την πόρτα και να περάσετε, συνεχίζοντας την πορεία σας στο μονοπάτι, αρκεί να μην ξεχάσετε να την ξανακλείσετε πίσω σας.
Τα αιγοπρόβατα εκτρέφονται στην Κρήτη, όχι μόνο για το κρέας και το μαλλί τους, αλλά και για την παραγωγή γάλακτος. Το γάλα τους χρησιμοποιείται στην παρασκευή τυριού, όπως είναι η γραβιέρα, η μυζήθρα και ο ανθότυρος, ενώ χρησιμοποιείται, επίσης, για την παραγωγή του κρεμώδους, πλούσιου ελληνικού γιαουρτιού.
Από την Βυζαντινή περίοδο, η κοπή της πέτρας ήταν σημαντική δραστηριότητα στο Γαβαλοχώρι,. Χρησιμοποιώντας πέτρα από κοντινά λατομεία, οι μάστορες έχουν κατασκευάσει σπίτια και γέφυρες, τζάκια, καμπαναριά εκκλησιών και κίονες. Η εξαίσια χειροτεχνία τους φαίνεται, επίσης, στα υπέρθυρα, πάνω από τις πόρτες και τα παράθυρα, στα κατώφλια των σπιτιών και των δημόσιων κτιρίων, στις υδρορροές, στα ανοίγματα των πηγαδιών, στις κρήνες, στις επιτύμβιες στήλες και στις πλάκες, που μνημονεύουν τα ιστορικά γεγονότα. Στο Γαβαλοχώρι, μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα, εργάζονταν διάσημοι λιθοξόοι και τα απομεινάρια της δουλειάς τους δίνουν στο χωριό μια μοναδική αίσθηση διαχρονικότητας.
Η παράδοση στην κοπή της πέτρας, συνεχίζεται στο εργοστάσιο πέτρας «Πετροκατασκευαστική», ιδιοκτησίας Αποστόλου Χριστουλάκη, που βρίσκεται έξω από το Γαβαλοχώρι, στον δρόμο προς Αλμυρίδα. Οι λιθοκόπτες εκεί, χρησιμοποιούν σύγχρονα εργαλεία για την κοπή και την λάξευση του ασβεστόλιθου στο λατομείο. Μάλιστα, σε αυτό το εργοστάσιο κατασκευάστηκαν τα παγκάκια της κεντρικής πλατείας του Γαβαλοχωρίου.
Μια πτυχή της καθημερινής ζωής στο Γαβαλοχώρι που χρονολογείται από την αρχαιότητα και τείνει να θεωρείται δεδομένη είναι η σχολαστική διαδικασία συλλογής και διανομής του νερού. Το νερό ήταν πάντα σπάνιο στο Γαβαλοχώρι. Το νερό της βροχής, ένα πολύτιμο δώρο από τον ουρανό, αποτελούσε σημαντική πηγή νερού σε πιο παλιές εποχές. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών περιελάμβανε πάντα συστήματα για την διοχέτευση του βρόχινου νερού σε στρατηγικά τοποθετημένες δεξαμενές. Αυτές οι στέρνες ήταν υπόγειες δεξαμενές που κατασκευάστηκαν για να συλλαμβάνουν και να αποθηκεύουν το νερό της βροχής, παρέχοντας μια σανίδα σωτηρίας στην κοινότητα κατά τη διάρκεια των ξηρών εποχών. Όταν άρχιζαν οι βροχές στα τέλη του φθινοπώρου, οι κάτοικοι του χωριού καθάριζαν τις στέγες τους, ώστε το νερό που έτρεχε από αυτές να είναι καθαρό. Το νερό αυτό μεταφερόταν μέσω ενός συστήματος καναλιών που διοχέτευε το νερό στη δεξαμενή. Αυτές οι κατασκευές αναδείκνυαν την επινοητικότητα της κοινότητας να χρησιμοποιεί τα φυσικά στοιχεία προς όφελός της.
Μέσα στα χρόνια και καθώς το χωριό άκμαζε, η αναζήτηση νερού οδήγησε στην κατασκευή πηγαδιών. Αυτά τα πηγάδια, εισχωρούσαν βαθιά μέσα στο έδαφος, αντλώντας αυτό το ζωογόνο ελιξίριο για να συντηρούν τόσο τους ανθρώπους όσο και τη γη. Ακόμη και σήμερα, ένας περίπατος περίπου ενός χιλιομέτρου από το κέντρο του Γαβαλοχωρίου, θα σας οδηγήσει στα μαγευτικά απομεινάρια μιας άλλης εποχής - τα Ενετικά Πηγάδια - ένα σημείο μεγάλης ιστορικής σημασίας, που περιλαμβάνει 24 αρχαία πηγάδια. Το νερό της βροχής που συγκεντρωνόταν σε αυτό το σημείο, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους Δωριείς, ένα ελληνικό φύλο, που κατέκτησε την Κρήτη γύρω στο 1100 π.Χ. (γι' αυτό και η περιοχή κοντά στα πηγάδια εξακολουθεί στις μέρες μας να ονομάζεται «Δόρκες»). Ωστόσο, τα πηγάδια που αντικρύζουμε σήμερα, σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν από τους Ενετούς με ένα χαρακτηριστικό μείγμα λειτουργικότητας και αισθητικής, κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του 15ου ή του 16ου αιώνα.
Αυτά τα ενετικά πηγάδια δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ από τους κατοίκους του Γαβαλοχωρίου για την παροχή πόσιμου νερού. Ωστόσο, η τοποθεσία αποτέλεσε σημαντικό σημείο συγκέντρωσης για τους κατοίκους του χωριού, καθώς εκεί πότιζαν τα ζώα τους - αγελάδες, βόδια, άλογα, γαϊδούρια, πρόβατα και κατσίκες-, συναντούσαν άλλους κατοίκους του χωριού και μοιράζονταν τα τελευταία νέα. Επιπλέον, σε αυτό το σημείο, οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα της οικογένειας, ανάβοντας φωτιές, προκειμένου να ζεσταίνουν το νερό. Οι προσπάθειες για την αναστήλωση και την προστασία των ενετικών πηγαδιών βρίσκονται σε εξέλιξη, με τοπικές πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στη διατήρηση αυτών των ιστορικών μνημείων για τις μελλοντικές γενιές. Ωστόσο, μια σημαντική πρόκληση που αφορά σε οποιαδήποτε μελλοντικά έργα αποκατάστασης, αποτελεί το γεγονός ότι τα ενετικά πηγάδια χτίστηκαν αρχικά με την τέχνη της ξερολιθιάς, μία μέθοδο που αγνοούν σήμερα πολλοί από τους μάστορες της πέτρας.
Ως τα σχετικά πρόσφατα χρόνια, οι ντόπιοι κάτοικοι του χωριού προμηθεύονταν νερό από κάποια πηγάδια, τα οποία αντλούσαν από δύο υπόγειες πηγές, που διέσχιζαν το Γαβαλοχώρι. Το πηγάδι που βρισκόταν πιο κοντά στο χωριό ονομαζόταν ο «Πήγαδος». Με βάθος 24 μέτρα, αποτελούσε σημαντική πηγή νερού, ιδίως το καλοκαίρι. Μπορείτε να βρείτε αυτό το πηγάδι στη νότια πλευρά του Γαβαλοχωρίου, στην αρχή του παλιού δρόμου που ανεβαίνει τον λόφο, με κατεύθυνση προς Βάμο.
Με το πέρασμα του χρόνου, το Γαβαλοχώρι προσαρμόστηκε στις σπουδαίες αλλαγές που έφερε η εξέλιξη της τεχνολογίας. Το κουδούνισμα των αλυσίδων του κουβά αντικαταστάθηκε σταδιακά από το βουητό των σύγχρονων αντλιών, και το χωριό αγκάλιασε καινοτομίες, όπως τα υδραυλικά συστήματα και τα δίκτυα διανομής νερού. Το πρώτο δημοτικό σύστημα ύδρευσης κατασκευάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και αντλούσε νερό από τις πηγές του γειτονικού χωριού των Αρμένων.
Σήμερα, το Γαβαλοχώρι αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις όσον αφορά στη διαχείριση των υδάτων. Η επίτευξη μιας ευαίσθητης ισορροπίας μεταξύ της ικανοποίησης των αναγκών ενός αυξανόμενου πληθυσμού, αλλά ταυτόχρονα και της διατήρησης του ευαίσθητου οικοσυστήματος απαιτεί προσεκτική μελέτη. Ένα σημαντικό ζήτημα που υφίσταται εδώ και πολλά χρόνια είναι ότι, κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, το νερό πολύ συχνά δεν είναι διαθέσιμο στα σπίτια που είναι χτισμένα ψηλά στους λόφους που περιβάλλουν το Γαβαλοχώρι. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στην περιοχή κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, διότι η συγκεκριμένη περιοχή υδροδοτείται από άλλο δίκτυο, το οποίο συχνά παρουσιάζει βλάβες.
Ο Σταύρος Σταυρουλάκης, ο οποίος είναι δημοτικός σύμβουλος Αποκορώνου, ήταν πρόθυμος, σε πρόσφατη συνέντευξή του, να περιγράψει τα μελλοντικά σχέδια και έργα του δήμου, όσον αφορά στη διαχείριση των υδάτων στην περιοχή του Αποκόρωνα. Για την ενίσχυση των αποθεμάτων των υδάτινων πόρων, έχουν δρομολογηθεί συγκεκριμένες γεωτρήσεις στο χωριό της Μάζας Αποκορώνου, οι οποίες θα συνεισφέρουν κάθε χρόνο περισσότερα από 1 εκατομμύριο κυβικά εκατοστά ιδιαιτέρως ποιοτικού πόσιμου νερού. Η ποσότητα αυτή θα προστεθεί στο 1 εκατομμύριο κυβικά εκατοστά αρδευτικού και πόσιμου νερού που ήδη παρέχεται κάθε χρόνο από τις πηγές των Αρμένων. Αυτές οι γεωτρήσεις μαζί με τα έργα επέκτασης του νέου δικτύου, συνολικού προϋπολογισμού περίπου 4,6 εκατομμυρίων ευρώ, αναμένεται να ολοκληρωθούν το 2025 και να ενισχύσουν σημαντικά τις υπάρχουσες υποδομές, επιλύοντας μεγάλα προβλήματα, με ορίζοντα για τουλάχιστον τα επόμενα 30 έτη. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Σταύρο Σταυρουλάκη, ο δήμος έχει εκκινήσει τις απαιτούμενες διαδικασίες, προκειμένου να αποκτήσει και μία άδεια εκμετάλλευσης των άφθονων υδάτινων αποθεμάτων, που εντοπίζονται στο χωριό του Στύλου.
Αυτά τα νέα έργα ύδρευσης, θα προσφέρουν πολλαπλά οφέλη τόσο στο Γαβαλοχώρι όσο και εν γένει στην περιοχή του Αποκόρωνα. Άλλωστε, η πρόσβαση σε ποιοτικό πόσιμο νερό αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της δημόσιας υγείας. Επίσης, η επένδυση σε ένα σύγχρονο δίκτυο ύδρευσης δύναται να αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη στην περιοχή. Οι βελτιωμένες υποδομές ενισχύουν τις αξίες των ακινήτων, προσελκύουν νέες επιχειρήσεις και τονώνουν την οικονομική ανάπτυξη.
Σταχυολογώντας, η μελέτη σχετικά με τις μεθόδους συλλογής του νερού στο Γαβαλοχώρι, με την πάροδο των χρόνων, φέρνει στο φως μια σπουδαία κληρονομιά μνήμης. Η ικανότητα της κοινότητας να εκμεταλλεύεται τα φυσικά στοιχεία, να κατασκευάζει σύνθετα συστήματα αποθήκευσης των υδάτων, αλλά και να καλλιεργεί κοινωνικούς δεσμούς γύρω από τις πηγές του νερού, μαρτυρά μια βαθιά σύνδεση με το περιβάλλον και μια βαθιά κατανόηση της σημασίας αυτού του πόρου που συντηρεί τη ζωή.
Παρόλο που στο Γαβαλοχώρι χτίζονται πλέον σπίτια νέας κατασκευής, και ειδικά στους λόφους πάνω από το χωριό, εν τούτοις το Γαβαλοχώρι έχει διατηρήσει την παραδοσιακή του αίσθηση, εν μέρει επειδή έχει διατηρηθεί μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής του κληρονομιάς. Πολλά από τα σπίτια στο Γαβαλοχώρι είναι ηλικίας 300 έως 500 ετών και είναι είτε μονοκατοικίες είτε διώροφα, κατασκευασμένα από τρία βασικά υλικά—πέτρα, χώμα και ξύλο. Η χρήση αυτών των φυσικών υλικών, επέτρεψε και εξακολουθεί να επιτρέπει στα σπίτια αυτά να «αναπνέουν» ακόμα.
Οι τοίχοι των παραδοσιακών σπιτιών κατασκευάστηκαν με πέτρα πάχους μεταξύ 50 και 70 εκατοστών, παρέχοντας φυσική μόνωση. Για την κατασκευή των πέτρινων τοίχων, χρησιμοποιήθηκαν τόσο κατεργασμένες όσο και ακανόνιστες πέτρες μαζί με ισχυρό κονίαμα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα ήταν η χρήση μικρών λίθων και χώματος ανάμεσα στις μεγαλύτερες πέτρες. Αυτές οι πέτρινες κατασκευές, στη συνέχεια, καλύφθηκαν με σοβά από κοκκινωπό πηλό ανακατεμένο με άμμο και ασβέστη. Τα πέτρινα κουφώματα γύρω από τα ξύλινα παράθυρα και τις πόρτες έμειναν εκτεθειμένα.
Τα δάπεδα του σπιτιού ήταν συνήθως ξύλινα, αλλά η κύρια αυλή, η κουζίνα και το μπάνιο ήταν χωμάτινα και στρωμένα είτε με βότσαλο είτε με μεγάλες ορθογώνιες πέτρινες πλάκες.
Τα σπίτια του Γαβαλοχωρίου είχαν παραδοσιακά επίπεδες στέγες. Χοντροί κορμοί δέντρων, από σκληρό ξύλο, όπως δρυς, χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία των δοκών και των δοκαριών για την οροφή. Τα άκρα των δοκών και των δοκαριών καίγονταν μέχρι να απανθρακωθούν, έτσι ώστε να γίνουν λιγότερο επιρρεπή στην φθορά. Τα δοκάρια στηρίζονταν σε ειδικές εσοχές στις εσωτερικές πλευρές των πέτρινων τοίχων του σπιτιού, ενώ οι δοκοί τοποθετούνταν πάνω από αυτά. Ακολουθούσε ένα στρώμα είτε από σανίδες είτε από καλάμια, με το μήκος τους κάθετο σε αυτό των δοκών, ακολουθούμενο από τα κλαδιά των θάμνων, για την προστασία του σπιτιού από το χώμα, που θα προστίθετο στη συνέχεια στη στέγη. Κάποιες φορές, αυτά τα κλαδιά αντικαθίσταντο με κανονικές πλανισμένες σανίδες, πέτρινες πλάκες ή καλάμια (και στη σύγχρονη εποχή, με ένα λεπτό στρώμα σκυροδέματος).
Πάνω από τους θάμνους, η επιφάνεια ήταν πολύ ανώμαλη, οπότε για να ισιώσει, εφαρμοζόταν ένα στρώμα από χώμα, πάχους 5 έως 10 εκατοστών, χτισμένο περισσότερο στη μία πλευρά, για να δημιουργήσει μια κλίση, που θα επέτρεπε τη ροή του νερού από την οροφή. Το στρώμα αυτό, το έβρεχαν με νερό, το κοπανούσαν και το ίσιωναν με μυστρί. Στη συνέχεια, πάνω από αυτήν την πρώτη στρώση εδάφους, τοποθετούσαν άλλο ειδικό χώμα, που μοιάζει με πηλό, με μονωτικές και στεγανωτικές ιδιότητες. Αυτή η δεύτερη στρώση, είχε πάχος 10 έως 15 εκατοστά, χτυπιόταν με ειδικά σφυριά και κυλιόταν πάνω της ένας κύλινδρος από πελεκημένη πέτρα. Αυτό το στρώμα εδάφους ακολουθούσε, επίσης, την κλίση, που είχε ορίσει το πρώτο στρώμα εδάφους. Τα περισσότερα σπίτια στο Γαβαλοχώρι είχαν μια στέρνα, δηλαδή μια δεξαμενή λαξευμένη από πέτρα μέσα στο έδαφος. Για να διευκολυνθεί η ροή του νερού στη στέρνα από την οροφή, σχηματιζόταν μια πλατιά υδρορροή είτε με επίστρωση γύψου είτε από ένα πελεκημένο κανάλι πάνω στον πέτρινο τοίχο.
Κάθε τρία ή τέσσερα χρόνια προστίθετο επιπλέον χώμα στην οροφή, αυξάνοντας το βάρος της στέγης, με αποτέλεσμα να λυγίζουν τα δοκάρια και οι δοκοί. Όταν συνέβαινε αυτό, τοποθετούταν ένας ξύλινος κάθετος στύλος, για να στηρίξει την οροφή. Μετά από πολλά χρόνια, το χώμα αφαιρούταν και η στέγη ξαναχτιζόταν από την αρχή.
Η κατασκευή της στέγης έπρεπε να γίνει χωρίς διακοπή, γι' αυτό συνήθως γινόταν την Κυριακή ή κάποια άλλη αργία, με τη βοήθεια φίλων και συγγενών. Δεν γινόταν ποτέ όταν το φεγγάρι άδειαζε, για να διασφαλιστεί ότι η οροφή δεν θα είχε διαρροή.
Τα μονώροφα σπίτια ανήκαν κυρίως σε φτωχότερους κατοίκους, και διέθεταν μια αψίδα που χώριζε το σπίτι σε επιμέρους χώρους. Η οικογένεια κοιμόταν σε μια γωνιά, άλλη γωνιά ήταν για την κουζίνα, άλλη για τον αποθηκευτικό χώρο και άλλη για τα ζώα. Πάνω από τα ζώα, υπήρχε μια εξέδρα ή ημιώροφος, όπου φυλάσσονταν τα άχυρα και οι ζωοτροφές.
Τα διώροφα σπίτια ανήκαν σε πιο εύπορους κατοίκους και είχαν, παραδοσιακά, ισόγειο, ημιώροφο και όροφο. Δίπλα στο σπίτι ή στο πίσω μέρος ήταν το ελαιοτριβείο και ο στάβλος για τα ζώα. Το σπίτι ήταν χτισμένο σε σχήμα «L» ή «U», γύρω από μια αυλή, που περιβαλλόταν από ψηλό φράχτη και πύλη, ενώ η είσοδος στο σπίτι γινόταν απευθείας από τον δρόμο στην αυλή.
Τα διάφορα επίπεδα του σπιτιού και των δωματίων του εξυπηρετούσαν πολύ συγκεκριμένους σκοπούς. Η είσοδος του σπιτιού, χρησίμευε για την αποθήκευση τροφίμων, όπως σιτάρι, λάδι και κρασί, καθώς και τα καζάνια στα οποία οι κάτοικοι έφτιαχναν κρασί και ρακή. Ο πρώτος όροφος, περιλάμβανε ένα μεγάλο ορθογώνιο δωμάτιο, που αποτελούσε το σαλόνι του σπιτιού. Είχε, τυπικά, τη στενή πλευρά του προς το δρόμο και δύο ή περισσότερα ψηλά παράθυρα και εξωτερικές πόρτες. Πίσω από αυτό το δωμάτιο, ήταν τα υπνοδωμάτια του σπιτιού. Στη μέση της αυλής, υπήρχε συνήθως ένας λαξευμένος πέτρινος νεροχύτης για το πλύσιμο των ρούχων, μια στέρνα, που μάζευε το νερό της βροχής από τη στέγη, και μια πέτρινη σκάλα, που οδηγούσε στον πρώτο όροφο. Μία τέτοια αυλή, μπορείτε να δείτε στο Λαογραφικό Μουσείο του Γαβαλοχωρίου
Η επίπλωση μέσα στο σπίτι ήταν απλή, όπως, επίσης, μπορείτε να δείτε στο Λαογραφικό Μουσείο. Περιλάμβανε ένα κρεβάτι, έναν καναπέ, ένα μπαούλο, έναν αργαλειό υφαντικής, ένα τραπεζάκι, μερικές καρέκλες, μαγειρικά σκεύη, πιάτα, κατσαρόλες, λεκάνες, κηροπήγια, λάμπες λαδιού και ένα νιπτήρα. Τα μαγειρικά σκεύη αποθηκεύονταν στις κόγχες, που βλέπετε μέσα στα σπίτια και στις αυλές των σπιτιών.
Η ζωή στο Γαβαλοχώρι παρέμεινε σχετικά αμετάβλητη, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Το ηλεκτρικό ρεύμα έφτασε στο χωριό το 1964 και το δημοτικό σύστημα ύδρευσης κατασκευάστηκε το 1969. Πριν από αυτό, χρησιμοποιούσαν λάμπες λαδιού για τον φωτισμό των εσωτερικών χώρων και όλα τα σπίτια είχαν στέρνες, συνήθως από πέτρα, που αποθήκευαν το νερό από τη βροχή. Υπήρχαν, επίσης, μερικά πηγάδια, που τροφοδοτούνταν από δύο υπόγεια ρέματα — το πιο κοντινό στο χωριό έχει διατηρηθεί. Μπορείτε να το δείτε σε μια πέτρινη εξέδρα, στην αρχή του παλιού δρόμου, που ανεβαίνει στο λόφο προς τον Βάμο, στη νότια πλευρά του Γαβαλοχωρίου.
Αν και μικρό πλέον σε έκταση, το Γαβαλοχώρι έχει πολλά χαρακτηριστικά, που συναντά κανείς σε πολύ μεγαλύτερες πόλεις. Αυτό συμβαίνει, διότι παλιά ήταν πολύ μεγαλύτερο. Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο Δήμος Γαβαλοχωρίου είχε πληθυσμό περίπου 1500 κατοίκους, αλλά έκτοτε υπάρχει σημαντική μείωση πληθυσμού. Σήμερα, υπάρχουν περίπου 300 κάτοικοι στο Γαβαλοχώρι.
Το Γαβαλοχώρι έχει 14 γειτονιές, που αρχικά κατοικούνταν από μία, δύο ή τρεις οικογένειες η καθεμία. Υπάρχουν, επιπλέον, 4 περιοχές στο χωριό, που δεν έχουν κτίρια, φτάνοντας συνολικά τις 18 γειτονιές. Πολλοί ντόπιοι, μπορούν ακόμη να ονομάσουν και να υποδείξουν τις διάφορες γειτονιές του χωριού.
Το Γαβαλοχώρι έχει 12 εκκλησίες, που αναμφίβολα φαίνονται πολλές για ένα μικρό χωριό, ωστόσο κάποτε στο παρελθόν, οι εκκλησίες ήταν ακόμη περισσότερες, φτάνοντας τις 15 σε αριθμό. Ο νόμος ορίζει ότι μια εκκλησία ανήκει στην ενορία του πλησιέστερου χωριού σε αυτήν. Έτσι, τα παρακείμενα χωριά, οι Καλύβες και ο Βάμος, εκμεταλλεύτηκαν αυτόν τον νόμο και αφαίρεσαν τρεις εκκλησίες από την ενορία του Γαβαλοχωρίου, στην οποία ανήκαν εδώ και αιώνες. Πρόκειται για την εκκλησία του Αγίου Μάμα, την εκκλησία της Παναγίας της Κεράς και την εκκλησία του Αγίου Ανδρέα.
Το Γαβαλοχώρι έχει δύο κεντρικές πλατείες — την Πλατεία Γαβαλάδων (η κεντρική πλατεία) και την πλατεία Πλατανάκι, ενώ παλιότερα είχε άλλες δύο (δηλαδή συνολικά τέσσερις). Αυτό φανερώνει ότι στο Γαβαλοχώρι γίνονταν πολλές συγκεντρώσεις για διάφορους σκοπούς.
Το Γαβαλοχώρι, στις μέρες μας, διαθέτει δύο ταβέρνες, ένα καφενείο (καφετέρια/παμπ), ένα σούπερ μάρκετ, ένα μίνι μάρκετ, δύο καταστήματα με χειροποίητες δημιουργίες και ένα κομμωτήριο. Δείτε τα όλα εδώ. Αν και όλες αυτές είναι σημαντικές επιχειρήσεις, που βοηθούν να κρατηθεί το χωριό ζωντανό, δεν μπορεί να γίνει καμία σύγκριση με τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν το Γαβαλοχώρι είχε περίπου 40 καφενεία. Οι Κρητικοί κάτοικοί του ασχολούνται γενικά με τη γεωργία ή την εκτροφή ζώων, ενώ κάποιοι εργάζονται στον τομέα του τουρισμού, στα παραθαλάσσια χωριά, κατά την τουριστική περίοδο. Στο χωριό θα βρείτε, επίσης, δασκάλους, ψυχολόγους, μουσικούς, σεφ και προγραμματιστές υπολογιστών. Οι περισσότεροι από τους ξένους που ζουν στο Γαβαλοχώρι είναι συνταξιούχοι, αλλά προέρχονται από διάφορα υπόβαθρα—μερικοί ήταν καθηγητές, άλλοι διοικητικοί υπάλληλοι στον τομέα του πολιτισμού, ενώ υπάρχουν νοσοκόμες και οικοδόμοι.
Το Γαβαλοχώρι έχει ανακηρυχθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό διατηρητέο μέρος και τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, καθώς και τόπος λαϊκής αρχιτεκτονικής, χωρίς σημαντικές σύγχρονες εναλλαγές. Ιστορικά προστατευόμενα μνημεία του χωριού περιλαμβάνουν το παλιό δημοτικό σχολείο, τα 24 ενετικά πηγάδια, το προβιομηχανικό ελαιοτριβείο και το Λαογραφικό Μουσείο. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γαβαλοχωρίου, είναι ένας οργανισμός που χρηματοδοτεί προγράμματα εκδηλώσεων και γιορτές, ενώ συμμετέχει σε εράνους διαφόρων ειδών για την υποστήριξη και την διάσωση των παλιών παραδόσεων του χωριού.
