Το Γαβαλοχώρι είναι ένα χωριό γεμάτο ζωή και, κατά την επίσκεψή σας εδώ, θα βρείτε πολλά απλά πράγματα που μπορείτε να απολαύσετε— Λόγου χάρη, το πρωί, μπορείτε να επισκεφθείτε τον φούρνο και να αγοράσετε ένα φρεσκοψημένο χωριάτικο καρβέλι ψωμί, να ξυπνήσετε από το κακάρισμα ενός κόκκορα ή τις καμπάνες της εκκλησίας, να γευματίσετε σε μια από τις ταβέρνες του χωριού ή να παρευρεθείτε σε μία εκδήλωση και να απολαύσετε ζωντανή μουσική στο Παλιό Σχολείο. Επίσης, μπορείτε να περιηγηθείτε στις ιστορικές τοποθεσίες του χωριού. Η διαδρομή που περιγράφεται εδώ, καλύπτει μία απόσταση περίπου 2 χιλιομέτρων, ενώ μαζί με τον χρόνο για στάση, παρατήρηση και ανάπαυση, μπορείτε να την ολοκληρώσετε σε περίπου δύο ώρες. Εδώ, θα βρείτε μερικές βασικές πληροφορίες, για καθεμία από τις ιστορικές τοποθεσίες που περιγράφονται παρακάτω, αλλά αν θέλετε να μάθετε περισσότερα, μπορείτε να ανατρέξετε στις επιμέρους σελίδες του ιστότοπου, που είναι αφιερωμένες σε καθένα από αυτά τα σημεία ενδιαφέροντος.
Η περιήγηση ξεκινά από την κεντρική πλατεία του χωριού, την πλατεία Γαβαλάδων. Η πλατεία είναι περισσότερο λειτουργική παρά όμορφη, ωστόσο δεν παύει να παραμένει το κέντρο του χωριού. Εδώ γίνονται μεγάλες γιορτές και εκδηλώσεις, ενώ αποτελεί τον άτυπο χώρο συγκέντρωσης των χωριανών.
Το μνημείο, που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία, είναι αφιερωμένο στην μνήμη των χωριανών, που σκοτώθηκαν, πολεμώντας σε διάφορες επαναστάσεις και μάχες. Το ένα άγαλμα, που αποτελεί μέρος του μνημείου, αναπαριστά τον Κωνσταντίνο Μαλινό, ο οποίος υπήρξε γνωστός μαχητής, που βοήθησε στην αποτίναξη της τουρκικής κυριαρχίας από το νησί. Το δεύτερο άγαλμα είναι του δικηγόρου, Χαράλαμπου Ι. Παπαδάκη, ο οποίος είχε, επίσης, επαναστατική δράση κατά των Τούρκων την ίδια χρονική περίοδο, ενώ αργότερα ανέλαβε διάφορες πολιτικές θέσεις στην Κρήτη.
Αριστερά από το μνημείο πεσόντων πολέμου, υπάρχει ένα ακόμη πέτρινο μνημείο, εις μνήμην του Χρήστου Μουλά, ο οποίος σκοτώθηκε, μαζί με τον συγκυβερνήτη του, στις 25 Ιουλίου 2023, κατά τη διάρκεια κατάσβεσης πυρκαγιάς, που έκαιγε για αρκετές ημέρες, στην Εύβοια κι ενώ πετούσαν σε χαμηλό ύψος. Η επιγραφή, η οποία είναι γραμμένη και στα αρχαία ελληνικά, αναγράφει: «Δεν υπάρχει επιστροφή για μένα, αλλά αιώνια θα είναι η δόξα». Ο Χρήστος Μουλάς ήταν γιος της Αναστασίας Καζούλη και του Βαγγέλη Μουλά, οι οποίοι είχαν την ταβέρνα «Αρισμάρι» στο Γαβαλοχώρι, όταν συνέβη το αεροπορικό δυστύχημα.
Επίσης, στην κεντρική πλατεία υπάρχει μια επιγραφή, που είναι αφιερωμένη στη χειροτεχνία της δαντέλας (κοπανέλι), που ήταν πολύ σημαντική για την ιστορία του Γαβαλοχωρίου. Η επιγραφή αναγράφει δύο μαντινάδες, ένα είδος κρητικού ποιήματος που αποτελείται από δύο σειρές των 15 συλλαβών η καθεμία. Οι μαντινάδες αναφέρουν: «Γαβαλιανή μου κοπελιά, τέχνη μεγάλη θέλει, μα κόπο και υπομονή να πλέκεις κοπανέλι» (Μιχάλης Πιπεράκης) και «Το κοπανέλι από παλιά εις το Γαβαλοχώρι έδινε εισόδημα ζωής σε μάνα και σε κόρη» (Νικόλαος Παγωνάκης).
Για να συνεχίσετε την περιήγηση, αφήστε την κεντρική πλατεία και ακολουθήστε τον στενό δρόμο, που οδηγεί στο Λαογραφικό Μουσείο (θα δείτε μια πινακίδα που δείχνει προς το Μουσείο). Στη γωνία, στα αριστερά σας, υπάρχει μια επιγραφή στο πλάι ενός κτιρίου, που γράφει: «Εδώ, το 1692, οι Τούρκοι εκρεούργησαν τον αγωνιστή και τροφοδότη του φρουρίου της Σούδας, ηγούμενο της Μονής Κεράς, Γαβαλά Καπετανάκη. Τότε ηκολούθησαν στιγμές φρίκης, φόνοι, λεηλασίες, βιασμοί, αρπαγές» και «Το 1750, εδώ έλαβε μαρτυρικόν θάνατον ο Ζούμας Καλορίζικος, αρνούμενος να αλλαξοπιστήσει, αιωνία η μνήμη των». Και τα δύο αυτά περιστατικά αναφέρονται στις προσπάθειες των Τούρκων να καταστείλουν την οποιαδήποτε αντίσταση στο νησί. Οι δύο άνδρες, που προαναφέρθηκαν, αντιστάθηκαν σθεναρά στην τουρκική κυριαρχία και αρνήθηκαν να εξισλαμιστούν, ως τον θάνατό τους.
Απέναντι από την επιγραφή προς τιμήν των δύο ανδρών, που αντιστάθηκαν στην Τουρκοκρατία, βρίσκεται η Ιστορική Γωνία, όπου θα δείτε κάποια αντικείμενα να εκτίθενται μέσα σε έναν περιφραγμένο περίβολο. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε αυτό το σημείο, υπήρχε ένα ολόκληρο κτίριο, που στέγαζε ένα καφενείο. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν το Γαβαλοχώρι, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δεν μπορούσαν να στρίψουν τα οχήματά τους σε αυτό το σημείο. Έτσι, γκρέμισαν δύο από τους τέσσερις κύριους τοίχους του κτιρίου. Μπορείτε ακόμα να δείτε το τούρκικο τζάκι και κάποια άλλα αντικείμενα που υπήρχαν στο καφενείο (όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο). Οι τέσσερις πλάκες που βρίσκονται στον τοίχο, είναι γραμμένες στα αραβικά, και προέρχονται από το τουρκικό νεκροταφείο. Το νεκροταφείο βρισκόταν εκεί που είναι τώρα το παλιό σχολείο.
Μια πλάκα σε αυτό το σημείο αναγράφει: «Στην μνήμη του ήρωα Ιωάννη Προεστάκη, ανθυπολοχαγού, 1940». Ο Προεστάκης σκοτώθηκε στις μάχες Ελλάδας-Ιταλίας. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, τα ιταλικά στρατεύματα επιτέθηκαν στα σύνορα της Ελλάδας με την Αλβανία, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός, Ιωάννης Μεταξάς, αρνήθηκε να επιτρέψει στις δυνάμεις του Ιταλού δικτάτορα, Μπενίτο Μουσολίνι, να εισβάλλουν στο ελληνικό έδαφος και να καταλάβουν διάφορες στρατηγικές θέσεις. Η ημερομηνία αυτή σήμανε την είσοδο της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Συνεχίστε την περιήγηση, και αφήνοντας πίσω την Ιστορική Γωνία, θα δείτε λίγο παρακάτω ένα σύμπλεγμα από παλιά γραφικά κτίρια. Εδώ βρίσκεται η πλατεία Πλατανάκι. «Πλατανάκι» σημαίνει «μικρός πλάτανος» και η πλατεία έχει πάρει αυτό το όνομα, λόγω του συγκεκριμένου δέντρου που υπάρχει στο κέντρο της. Η πλατεία Πλατανάκι, υπήρξε ανέκαθεν τόπος συγκέντρωσης για τους ντόπιους και τους τουρίστες. Κάποτε ήταν το κέντρο της τουρκικής γειτονιάς του Γαβαλοχωρίου και διέθετε έξι καφενεία, μερικά από τα οποία λειτουργούσαν και ως αρτοποιεία ή παντοπωλεία.
Εδώ θα συναντήσετε την ταβέρνα «Αρισμαρί» («αρισμαρί» σημαίνει «δεντρολίβανο» στην κρητική διάλεκτο). Ένα ποτήρι φρεσκοστυμμένη λεμονάδα, γαρνιρισμένη με δυόσμο, είναι ό,τι καλύτερο για τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού. Ο παρακείμενος χώρος του «Arismari Art» ανήκει επίσης στην ταβέρνα, και εδώ μπορείτε να αγοράσετε κρασί και διάφορα άλλα τοπικά χειροποίητα προϊόντα.
Μια πλάκα στην πλατεία Πλατανάκι αναφέρει: «Το 1892, ιδρύθηκε εδώ επιτροπή για την αφύπνιση του κρητικού λαού από τον βαθύ ύπνο του, ενάντια στον Οργανικό Νόμο του 1879». Στην προκειμένη περίπτωση, γίνεται αναφορά στο Σύμφωνο της Χαλέπας, συμφωνία που υπεγράφη το 1878, μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των εκπροσώπων της Κρητικής Επαναστατικής Επιτροπής, η οποία αποτελείτο από κορυφαίες προσωπικότητες της Κρήτης. Το σύμφωνο πήρε το όνομά του από τον τόπο όπου υπογράφηκε, δηλαδή την Χαλέπα, που είναι συνοικία των Χανίων. Η συμφωνία αυτή έγινε, προκειμένου να τερματιστεί η αντίσταση της Κρήτης απέναντι στους Τούρκους, καθιστώντας το νησί ως αυτόνομο κράτος εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρείχε μεγάλο βαθμό αυτοδιοίκησης στους Κρήτες, συμπεριλαμβανομένου ότι οι δημόσιες υπηρεσίες θα στελεχώνονταν από ντόπιους Κρητικούς, η ελληνική γλώσσα θα γινόταν η επίσημη γλώσσα των δικαστηρίων κι ένα μέρος των φορολογικών εσόδων, θα παρέμενε στο νησί για τοπική χρήση. Οι Κρήτες θα στελέχωναν την αστυνομία του νησιού, ενώ θα παρεχόταν γενική αμνηστία σε όσους είχαν λάβει μέρος σε εξεγέρσεις κατά των Τούρκων. Αν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέτυχε σε μεγάλο βαθμό να επιβάλει τις διατάξεις του συμφώνου, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης ήταν ιδιαίτερα αναστατωμένοι, επειδή πίστευαν ότι το σύμφωνο παρέδωσε τη διοίκηση του νησιού στους ντόπιους χριστιανούς. Η σύγκρουση μεταξύ Μουσουλμάνων και Χριστιανών συνεχίστηκε και σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί η τάξη, οι οθωμανικές αρχές έστειλαν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη, μεταξύ 1880 και 1896. Η πλάκα, λοιπόν, λειτουργεί ως ανάμνηση εκείνης της συνάντησης, που έγινε στην πλατεία Πλατανάκι, για τον σχεδιασμό και την οργάνωση της κρητικής αντίστασης απέναντι σε αυτές τις δυνάμεις.
Λίγα μέτρα μετά την πλατεία Πλατανάκι, θα συναντήσετε στα δεξιά σας, το Λαογραφικό Μουσείο του Γαβαλοχωρίου. Το μουσείο παρουσιάζει τις παραδοσιακές χειροτεχνίες και παραγωγικές δραστηριότητες του Γαβαλοχωρίου, όπως η δαντέλα, η λιθοτεχνία, η ξυλογλυπτική και η αγγειοπλαστική. Στο μουσείο, εκτίθενται ιστορικά αντικείμενα, που κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν από κατοίκους του Γαβαλοχωρίου, τα οποία κατόπιν έγιναν δωρεά ή ανασκάφηκαν από κοντινούς αρχαιολογικούς χώρους. Το μουσείο, προσφέρει βασικές ανέσεις για τον κουρασμένο ταξιδιώτη που το επισκέπτεται: Διαθέτει μια ωραία σκιερή αυλή, στην οποία μπορείτε να καθίσετε και να ξεκουραστείτε, καθώς και καθαρή τουαλέτα.
Ανεβαίνοντας στον κεντρικό όροφο του μουσείου, μην παραλείψετε να δείτε το κρεβάτι, που λειτουργούσε και ως πατητήρι για το πάτημα των σταφυλιών. Επίσης, είναι αξιοθαύμαστη η έκθεση υφασμάτων από δαντέλα, καθώς και κάποιων μεταξωτών νυφικών. Στον τελευταίο όροφο, βρίσκεται ένα τεράστιο ξυλόγλυπτο τέμπλο -κυριολεκτικά, ένα εικονοστάσι - που χρησιμοποιείται για να διαχωρίζει τον σηκό από το βωμό. Το περίτεχνο αυτό γλυπτό, με τις γλάστρες, τις ροζέτες, τα στροβιλιζόμενα αμπέλια και τις θρησκευτικές φιγούρες, ήταν σκαλισμένο πάνω σε ξύλο από κυπαρίσσια της περιοχής. Χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα, και πιθανότατα αφαιρέθηκε από την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, προκειμένου να μην καταστραφεί από τους Τούρκους.
Αφού ολοκληρώσετε την επίσκεψή σας στο μουσείο, μην παραλείψετε να κάνετε μία στάση και να θαυμάσετε τα ερείπια ενός παλιού ελαιοτριβείου με μεγάλες παραδοσιακές καμάρες, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα.
Στη συνέχεια, ακολουθήστε τον κεντρικό δρόμο, ωσότου συναντήσετε στα δεξιά σας την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου είναι ο μεγαλύτερος ναός στο Γαβαλοχώρι, γι' αυτό και τελούνται εκεί οι λειτουργίες στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, όπως το Πάσχα και τα Χριστούγεννα. Αρχικά, στο ίδιο σημείο υπήρχε η εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που χτίστηκε μετά την έλευση του Χριστιανισμού στο χωριό. Ωστόσο, το 1908, η αρχική εκκλησία κατεδαφίστηκε, προκειμένου να χτιστεί στην θέση της ο νέος ναός με τους τρεις τρούλους.
Η εκκλησία έχει τρεις τρούλους και, σύμφωνα με την παράδοση, καθένας από αυτούς αφιερώνεται σε έναν άγιο ή σε κάποια σεβαστή θρησκευτική προσωπικότητα. Ο μεσαίος τρούλος είναι αφιερωμένος στους Αγίους Σέργιο και Βάκχο και ο βόρειος τρούλος στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Ο τρίτος τρούλος δεν αφιερώθηκε ποτέ επίσημα σε κάποιον, αλλά τιμά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, όταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ επισκέφτηκε την Μαρία και της ανήγγειλε ότι θα συλλάβει και θα γεννήσει έναν γιο, τον Ιησού, τον υιό του Θεού.
Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, στον ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου τελούνται τακτικές εκκλησιαστικές λειτουργίες. Η λειτουργία ξεκινά στις 7:30 το πρωί της Κυριακής και τελειώνει περίπου στις 9:30 ή στις 10:00 Στο εσωτερικό της εκκλησίας μπορείτε να μπείτε μόνο όταν τελείται κάποια λειτουργία ή τελετή σε αυτήν.
Η επόμενη στάση της περιήγησης είναι το Δημοτικό Σχολείο, που απέχει 200 περίπου μέτρα από την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Για να φτάσετε εδώ, θα πρέπει να περπατήσετε πέρα από την εκκλησία, και αφού περάσετε το άλσος με τα πεύκα στα δεξιά σας, να ανηφορίσετε τον δρόμο. Αν και δεν του φαίνεται τώρα, αυτό το κτίριο ήταν κάποτε «το στολίδι του Γαβαλοχωρίου», που ολοκληρώθηκε το 1913 και χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τους κατοίκους του. Οι κάτοικοι του χωριού αναγκάστηκαν να ξαναχτίσουν το σχολείο, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, διότι σε όλη την περίοδο της Κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς, που κατέλαβαν την Κρήτη. Πλέον, δεν λειτουργεί ως σχολείο, αλλά οι αίθουσες χρησιμοποιούνται περιστασιακά για συσκέψεις και εκδηλώσεις συγκέντρωσης χρημάτων, καθώς και για την αποθήκευση καρεκλών και άλλου εξοπλισμού για συναυλίες και εορτές του χωριού.
Επιστρέψτε στην κεντρική πλατεία και, συνεχίζοντας την περιήγηση, ακολουθήστε τις πινακίδες που σας κατευθύνουν να ανεβείτε τον λόφο προς τα Ενετικά Πηγάδια. Στην κορυφή του λόφου, στρίψτε αριστερά και μετά από λίγα μέτρα θα φτάσετε στο ιστορικό αξιοθέατο. Με μια πρώτη ματιά, δεν φαίνεται να υπάρχει τίποτα ενδιαφέρον εδώ, επειδή τα φρεάτια στο πλάι του δρόμου έχουν καλυφθεί με σκυρόδεμα. Ωστόσο, αν περπατήσετε πέρα από τα τσιμεντένια καπάκια, θα ανακαλύψετε κάποια υπέροχα πηγάδια με πέτρινα δακτυλίδια, που κρατάνε ακόμα νερό. Τέλος, μην παραλείψετε να δείτε την καλοδιατηρημένη ενετική γέφυρα, ακριβώς απέναντι από τα πηγάδια.
Τα πηγάδια αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ από τους κατοίκους του Γαβαλοχωρίου για την παροχή πόσιμου νερού, διότι κάθε σπίτι είχε τη δική του στέρνα για τη συλλογή του νερού της βροχής. Ωστόσο, η τοποθεσία παρέμεινε ως ένα σημαντικό σημείο συγκέντρωσης για τους κατοίκους του χωριού, μέχρι το 1969, όταν και κατασκευάστηκε το δημοτικό σύστημα ύδρευσης. Ως τότε, οι ντόπιοι ερχόντουσαν εδώ και πότιζαν τα ζώα τους, ενώ παράλληλα συναντούσαν άλλους χωρικούς και μοιράζονταν τα τελευταία νέα. Επίσης, οι γυναίκες του χωριού έπλεναν τα ρούχα τους σε αυτά τα πηγάδια, ανάβοντας φωτιές, προκειμένου να ζεστάνουν το νερό. Επίσης, μάζευαν τα φύλλα από τα πλατάνια, που ήταν διάσπαρτα παντού, και τα πήγαιναν στο σπίτι για να τα στεγνώσουν και να τα χρησιμοποιήσουν ως γέμιση για τα στρώματα.
Θα δείτε δύο επιγραφές στα Πηγάδια. Η πρώτη γράφει: «Στων Πηγαδιών τον Πλάτανο εις το Γαβαλοχώρι υπάρχει το φαινόμενο αγκαλιασμένοι κλώνοι». (Μιχ. Πιπεράκης) Πολιτιστικός Σύλλογος Γαβαλοχωρίου Η δεύτερη επιγραφεί αναφέρει: «Γαβαλιανέ μου Πλάτανε απούσαι στα πηγάδια εις τον κορμό σου φαίνονται του χρόνου τα σημάδια». (Νικ. Παγωνάκης), Πολιτιστικός Σύλλογος Γαβαλοχωρίου
Περίπου 500 μέτρα από τα Ενετικά Πηγάδια, βρίσκεται ο επόμενος σταθμός της περιήγησής σας, ένα Προβιομηχανικό Ελαιοτριβείο, του 17 ου αιώνα. Ακολουθώντας τις πινακίδες, θα φτάσετε εύκολα στον χώρο του ελαιοτριβείου, ο οποίος δεν κλείνει ποτέ. Δεν υπάρχει χρέωση εισόδου, ενώ θα βρείτε αναλυτικές πληροφορίες τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά. Εδώ, θα δείτε να απλώνεται μπροστά στα μάτια σας όλη η ιστορία της επεξεργασίας της ελιάς, που αντιπροσωπεύεται από τρεις τύπους ελαιοτριβείων—το παλαιότερο, με μια μόνο μυλόπετρα, ένα πιο σύγχρονο, με τέσσερις μυλόπετρες και το πιο πρόσφατο, που είναι μεταλλικό και χρονολογείται από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Στο Γαβαλοχώρι υπήρχαν περίπου 12 ελαιοτριβεία —κάθε γειτονιά είχε ένα ή περισσότερα. Σήμερα, στο Γαβαλοχώρι δεν λειτουργούν πια ελαιοτριβεία.
Καθώς βγαίνετε από το ελαιοτριβείο, στρίψτε αριστερά και συνεχίστε την πορεία σας, ωσότου συναντήσετε μία μικρή πλατεία. Σε μία απόσταση περίπου 120 μέτρων, θα δείτε την εκκλησία της Γεννήσεως της Θεοτόκου και την εκκλησία του Αγίου Χαράλαμπου.
Ο Ιερός Ναός Γεννήσεως Θεοτόκου, που οι ντόπιοι αποκαλούν απλά «Παναγία», χτίστηκε το 1628, και είναι ο αρχικός ναός. Βρίσκεται στα δεξιά, όπως βλέπετε την εκκλησία, ενώ ο ναός του Αγίου Χαράλαμπου βρίσκεται στα αριστερά και προστέθηκε αργότερα. Η χρονολογία κατά την οποία προστέθηκε είναι άγνωστη, αλλά πιθανότατα προστέθηκε λόγω του σημαντικού ρόλου που έπαιξε ο Άγιος Χαράλαμπος στην ιστορία του Γαβαλοχωρίου (θεωρείται πολιούχος του Γαβαλοχωρίου). Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Χαράλαμπος σταμάτησε πολλές συμφορές και θεράπευσε πολλές ασθένειες που ξέσπασαν στο Γαβαλοχώρι, παρεμβαίνοντας με διάφορους τρόπους, προκειμένου να κρατήσει τους χωριανούς ασφαλείς.
Στον Ιερό Ναό Γεννήσεως Θεοτόκου, γίνονται οι τακτικές θρησκευτικές λειτουργίες κατά την χειμερινή περίοδο. Η λειτουργία ξεκινά στις 7:30 το πρωί της Κυριακής και τελειώνει περίπου στις 9:30 ή στις 10:00. Η πρόσβαση στο εσωτερικό της εκκλησίας είναι γενικά ελεύθερη.
Για να συνεχίσετε την περιήγησή σας και να φτάσετε στην εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, θα πρέπει να επιστρέψετε στην κεντρική πλατεία. Η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται βόρεια της κεντρικής πλατείας, περίπου 80 μέτρα μετά το «Σούπερ Μάρκετ Φρόνιμος», στην αριστερή πλευρά του δρόμου. Είναι μία από τις παλαιότερες εκκλησίες του Γαβαλοχωρίου, χρονολογείται τουλάχιστον από το 1200 μ.Χ., και έχει ιδιαίτερη σχέση με το χωριό, διότι φέρεται να ανήκε στην οικογένεια Γαβαλά, από την οποία πήρε το όνομά του ολόκληρο το χωριό. Μάλιστα, μέχρι το 1700, όλοι οι ιερείς της εκκλησίας προέρχονταν από την οικογένεια Γαβαλά. Μπορείτε να επισκεφθείτε και να θαυμάσετε το εσωτερικό της εκκλησίας μονάχα τις ημέρες που τελείται κάποια λειτουργία ή τελετή σε αυτήν.
Επιστρέφοντας στην κεντρική πλατεία, μπορείτε να επισκεφθείτε το «Χελιδόνι», ένα κατάστημα, που διαθέτει διάφορα είδη χειροτεχνίας. Επίσης, έχετε τη δυνατότητα να γευματίσετε στην ταβέρνα της Μόνικα ή να πιείτε έναν καφέ ή μια μπύρα στο καφενείο «Ελπίδα». Κατά τη Γερμανική Κατοχή, μεταξύ 1941 και 1945, το συγκεκριμένο κτίριο λειτούργησε ως λέσχη Γερμανών αξιωματικών. Αν μπείτε μέσα, θα μπορέσετε να δείτε μεγάλους πίνακες, που απεικονίζουν σκηνές από τη Γερμανία, ζωγραφισμένους από έναν Γερμανό στρατιώτη.
Το Γαβαλοχώρι είναι ένα χωριό γεμάτο ζωή και, κατά την επίσκεψή σας εδώ, θα βρείτε πολλά απλά πράγματα που μπορείτε να απολαύσετε— Λόγου χάρη, το πρωί, μπορείτε να επισκεφθείτε τον φούρνο και να αγοράσετε ένα φρεσκοψημένο χωριάτικο καρβέλι ψωμί, να ξυπνήσετε από το κακάρισμα ενός κόκκορα ή τις καμπάνες της εκκλησίας, να γευματίσετε σε μια από τις ταβέρνες του χωριού ή να παρευρεθείτε σε μία εκδήλωση και να απολαύσετε ζωντανή μουσική στο Παλιό Σχολείο. Επίσης, μπορείτε να περιηγηθείτε στις ιστορικές τοποθεσίες του χωριού. Η διαδρομή που περιγράφεται εδώ, καλύπτει μία απόσταση περίπου 2 χιλιομέτρων, ενώ μαζί με τον χρόνο για στάση, παρατήρηση και ανάπαυση, μπορείτε να την ολοκληρώσετε σε περίπου δύο ώρες. Εδώ, θα βρείτε μερικές βασικές πληροφορίες, για καθεμία από τις ιστορικές τοποθεσίες που περιγράφονται παρακάτω, αλλά αν θέλετε να μάθετε περισσότερα, μπορείτε να ανατρέξετε στις επιμέρους σελίδες του ιστότοπου, που είναι αφιερωμένες σε καθένα από αυτά τα σημεία ενδιαφέροντος.
Η περιήγηση ξεκινά από την κεντρική πλατεία του χωριού, την πλατεία Γαβαλάδων. Η πλατεία είναι περισσότερο λειτουργική παρά όμορφη, ωστόσο δεν παύει να παραμένει το κέντρο του χωριού. Εδώ γίνονται μεγάλες γιορτές και εκδηλώσεις, ενώ αποτελεί τον άτυπο χώρο συγκέντρωσης των χωριανών.
Το μνημείο, που βρίσκεται στην κεντρική πλατεία, είναι αφιερωμένο στην μνήμη των χωριανών, που σκοτώθηκαν, πολεμώντας σε διάφορες επαναστάσεις και μάχες. Το ένα άγαλμα, που αποτελεί μέρος του μνημείου, αναπαριστά τον Κωνσταντίνο Μαλινό, ο οποίος υπήρξε γνωστός μαχητής, που βοήθησε στην αποτίναξη της τουρκικής κυριαρχίας από το νησί. Το δεύτερο άγαλμα είναι του δικηγόρου, Χαράλαμπου Ι. Παπαδάκη, ο οποίος είχε, επίσης, επαναστατική δράση κατά των Τούρκων την ίδια χρονική περίοδο, ενώ αργότερα ανέλαβε διάφορες πολιτικές θέσεις στην Κρήτη.
Αριστερά από το μνημείο πεσόντων πολέμου, υπάρχει ένα ακόμη πέτρινο μνημείο, εις μνήμην του Χρήστου Μουλά, ο οποίος σκοτώθηκε, μαζί με τον συγκυβερνήτη του, στις 25 Ιουλίου 2023, κατά τη διάρκεια κατάσβεσης πυρκαγιάς, που έκαιγε για αρκετές ημέρες, στην Εύβοια κι ενώ πετούσαν σε χαμηλό ύψος. Η επιγραφή, η οποία είναι γραμμένη και στα αρχαία ελληνικά, αναγράφει: «Δεν υπάρχει επιστροφή για μένα, αλλά αιώνια θα είναι η δόξα». Ο Χρήστος Μουλάς ήταν γιος της Αναστασίας Καζούλη και του Βαγγέλη Μουλά, οι οποίοι είχαν την ταβέρνα «Αρισμάρι» στο Γαβαλοχώρι, όταν συνέβη το αεροπορικό δυστύχημα.
Επίσης, στην κεντρική πλατεία υπάρχει μια επιγραφή, που είναι αφιερωμένη στη χειροτεχνία της δαντέλας (κοπανέλι), που ήταν πολύ σημαντική για την ιστορία του Γαβαλοχωρίου. Η επιγραφή αναγράφει δύο μαντινάδες, ένα είδος κρητικού ποιήματος που αποτελείται από δύο σειρές των 15 συλλαβών η καθεμία. Οι μαντινάδες αναφέρουν: «Γαβαλιανή μου κοπελιά, τέχνη μεγάλη θέλει, μα κόπο και υπομονή να πλέκεις κοπανέλι» (Μιχάλης Πιπεράκης) και «Το κοπανέλι από παλιά εις το Γαβαλοχώρι έδινε εισόδημα ζωής σε μάνα και σε κόρη» (Νικόλαος Παγωνάκης).
Για να συνεχίσετε την περιήγηση, αφήστε την κεντρική πλατεία και ακολουθήστε τον στενό δρόμο, που οδηγεί στο Λαογραφικό Μουσείο (θα δείτε μια πινακίδα που δείχνει προς το Μουσείο). Στη γωνία, στα αριστερά σας, υπάρχει μια επιγραφή στο πλάι ενός κτιρίου, που γράφει: «Εδώ, το 1692, οι Τούρκοι εκρεούργησαν τον αγωνιστή και τροφοδότη του φρουρίου της Σούδας, ηγούμενο της Μονής Κεράς, Γαβαλά Καπετανάκη. Τότε ηκολούθησαν στιγμές φρίκης, φόνοι, λεηλασίες, βιασμοί, αρπαγές» και «Το 1750, εδώ έλαβε μαρτυρικόν θάνατον ο Ζούμας Καλορίζικος, αρνούμενος να αλλαξοπιστήσει, αιωνία η μνήμη των». Και τα δύο αυτά περιστατικά αναφέρονται στις προσπάθειες των Τούρκων να καταστείλουν την οποιαδήποτε αντίσταση στο νησί. Οι δύο άνδρες, που προαναφέρθηκαν, αντιστάθηκαν σθεναρά στην τουρκική κυριαρχία και αρνήθηκαν να εξισλαμιστούν, ως τον θάνατό τους.
Απέναντι από την επιγραφή προς τιμήν των δύο ανδρών, που αντιστάθηκαν στην Τουρκοκρατία, βρίσκεται η Ιστορική Γωνία, όπου θα δείτε κάποια αντικείμενα να εκτίθενται μέσα σε έναν περιφραγμένο περίβολο. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε αυτό το σημείο, υπήρχε ένα ολόκληρο κτίριο, που στέγαζε ένα καφενείο. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν το Γαβαλοχώρι, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δεν μπορούσαν να στρίψουν τα οχήματά τους σε αυτό το σημείο. Έτσι, γκρέμισαν δύο από τους τέσσερις κύριους τοίχους του κτιρίου. Μπορείτε ακόμα να δείτε το τούρκικο τζάκι και κάποια άλλα αντικείμενα που υπήρχαν στο καφενείο (όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο). Οι τέσσερις πλάκες που βρίσκονται στον τοίχο, είναι γραμμένες στα αραβικά, και προέρχονται από το τουρκικό νεκροταφείο. Το νεκροταφείο βρισκόταν εκεί που είναι τώρα το παλιό σχολείο.
Μια πλάκα σε αυτό το σημείο αναγράφει: «Στην μνήμη του ήρωα Ιωάννη Προεστάκη, ανθυπολοχαγού, 1940». Ο Προεστάκης σκοτώθηκε στις μάχες Ελλάδας-Ιταλίας. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, τα ιταλικά στρατεύματα επιτέθηκαν στα σύνορα της Ελλάδας με την Αλβανία, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός, Ιωάννης Μεταξάς, αρνήθηκε να επιτρέψει στις δυνάμεις του Ιταλού δικτάτορα, Μπενίτο Μουσολίνι, να εισβάλλουν στο ελληνικό έδαφος και να καταλάβουν διάφορες στρατηγικές θέσεις. Η ημερομηνία αυτή σήμανε την είσοδο της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Συνεχίστε την περιήγηση, και αφήνοντας πίσω την Ιστορική Γωνία, θα δείτε λίγο παρακάτω ένα σύμπλεγμα από παλιά γραφικά κτίρια. Εδώ βρίσκεται η πλατεία Πλατανάκι. «Πλατανάκι» σημαίνει «μικρός πλάτανος» και η πλατεία έχει πάρει αυτό το όνομα, λόγω του συγκεκριμένου δέντρου που υπάρχει στο κέντρο της. Η πλατεία Πλατανάκι, υπήρξε ανέκαθεν τόπος συγκέντρωσης για τους ντόπιους και τους τουρίστες. Κάποτε ήταν το κέντρο της τουρκικής γειτονιάς του Γαβαλοχωρίου και διέθετε έξι καφενεία, μερικά από τα οποία λειτουργούσαν και ως αρτοποιεία ή παντοπωλεία.
Εδώ θα συναντήσετε την ταβέρνα «Αρισμαρί» («αρισμαρί» σημαίνει «δεντρολίβανο» στην κρητική διάλεκτο). Ένα ποτήρι φρεσκοστυμμένη λεμονάδα, γαρνιρισμένη με δυόσμο, είναι ό,τι καλύτερο για τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού. Ο παρακείμενος χώρος του «Arismari Art» ανήκει επίσης στην ταβέρνα, και εδώ μπορείτε να αγοράσετε κρασί και διάφορα άλλα τοπικά χειροποίητα προϊόντα.
Μια πλάκα στην πλατεία Πλατανάκι αναφέρει: «Το 1892, ιδρύθηκε εδώ επιτροπή για την αφύπνιση του κρητικού λαού από τον βαθύ ύπνο του, ενάντια στον Οργανικό Νόμο του 1879». Στην προκειμένη περίπτωση, γίνεται αναφορά στο Σύμφωνο της Χαλέπας, συμφωνία που υπεγράφη το 1878, μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των εκπροσώπων της Κρητικής Επαναστατικής Επιτροπής, η οποία αποτελείτο από κορυφαίες προσωπικότητες της Κρήτης. Το σύμφωνο πήρε το όνομά του από τον τόπο όπου υπογράφηκε, δηλαδή την Χαλέπα, που είναι συνοικία των Χανίων. Η συμφωνία αυτή έγινε, προκειμένου να τερματιστεί η αντίσταση της Κρήτης απέναντι στους Τούρκους, καθιστώντας το νησί ως αυτόνομο κράτος εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρείχε μεγάλο βαθμό αυτοδιοίκησης στους Κρήτες, συμπεριλαμβανομένου ότι οι δημόσιες υπηρεσίες θα στελεχώνονταν από ντόπιους Κρητικούς, η ελληνική γλώσσα θα γινόταν η επίσημη γλώσσα των δικαστηρίων κι ένα μέρος των φορολογικών εσόδων, θα παρέμενε στο νησί για τοπική χρήση. Οι Κρήτες θα στελέχωναν την αστυνομία του νησιού, ενώ θα παρεχόταν γενική αμνηστία σε όσους είχαν λάβει μέρος σε εξεγέρσεις κατά των Τούρκων. Αν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέτυχε σε μεγάλο βαθμό να επιβάλει τις διατάξεις του συμφώνου, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης ήταν ιδιαίτερα αναστατωμένοι, επειδή πίστευαν ότι το σύμφωνο παρέδωσε τη διοίκηση του νησιού στους ντόπιους χριστιανούς. Η σύγκρουση μεταξύ Μουσουλμάνων και Χριστιανών συνεχίστηκε και σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί η τάξη, οι οθωμανικές αρχές έστειλαν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη, μεταξύ 1880 και 1896. Η πλάκα, λοιπόν, λειτουργεί ως ανάμνηση εκείνης της συνάντησης, που έγινε στην πλατεία Πλατανάκι, για τον σχεδιασμό και την οργάνωση της κρητικής αντίστασης απέναντι σε αυτές τις δυνάμεις.
Λίγα μέτρα μετά την πλατεία Πλατανάκι, θα συναντήσετε στα δεξιά σας, το Λαογραφικό Μουσείο του Γαβαλοχωρίου. Το μουσείο παρουσιάζει τις παραδοσιακές χειροτεχνίες και παραγωγικές δραστηριότητες του Γαβαλοχωρίου, όπως η δαντέλα, η λιθοτεχνία, η ξυλογλυπτική και η αγγειοπλαστική. Στο μουσείο, εκτίθενται ιστορικά αντικείμενα, που κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν από κατοίκους του Γαβαλοχωρίου, τα οποία κατόπιν έγιναν δωρεά ή ανασκάφηκαν από κοντινούς αρχαιολογικούς χώρους. Το μουσείο, προσφέρει βασικές ανέσεις για τον κουρασμένο ταξιδιώτη που το επισκέπτεται: Διαθέτει μια ωραία σκιερή αυλή, στην οποία μπορείτε να καθίσετε και να ξεκουραστείτε, καθώς και καθαρή τουαλέτα.
Ανεβαίνοντας στον κεντρικό όροφο του μουσείου, μην παραλείψετε να δείτε το κρεβάτι, που λειτουργούσε και ως πατητήρι για το πάτημα των σταφυλιών. Επίσης, είναι αξιοθαύμαστη η έκθεση υφασμάτων από δαντέλα, καθώς και κάποιων μεταξωτών νυφικών. Στον τελευταίο όροφο, βρίσκεται ένα τεράστιο ξυλόγλυπτο τέμπλο -κυριολεκτικά, ένα εικονοστάσι - που χρησιμοποιείται για να διαχωρίζει τον σηκό από το βωμό. Το περίτεχνο αυτό γλυπτό, με τις γλάστρες, τις ροζέτες, τα στροβιλιζόμενα αμπέλια και τις θρησκευτικές φιγούρες, ήταν σκαλισμένο πάνω σε ξύλο από κυπαρίσσια της περιοχής. Χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα, και πιθανότατα αφαιρέθηκε από την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου, προκειμένου να μην καταστραφεί από τους Τούρκους.
Αφού ολοκληρώσετε την επίσκεψή σας στο μουσείο, μην παραλείψετε να κάνετε μία στάση και να θαυμάσετε τα ερείπια ενός παλιού ελαιοτριβείου με μεγάλες παραδοσιακές καμάρες, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα.
Στη συνέχεια, ακολουθήστε τον κεντρικό δρόμο, ωσότου συναντήσετε στα δεξιά σας την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου είναι ο μεγαλύτερος ναός στο Γαβαλοχώρι, γι' αυτό και τελούνται εκεί οι λειτουργίες στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, όπως το Πάσχα και τα Χριστούγεννα. Αρχικά, στο ίδιο σημείο υπήρχε η εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που χτίστηκε μετά την έλευση του Χριστιανισμού στο χωριό. Ωστόσο, το 1908, η αρχική εκκλησία κατεδαφίστηκε, προκειμένου να χτιστεί στην θέση της ο νέος ναός με τους τρεις τρούλους.
Η εκκλησία έχει τρεις τρούλους και, σύμφωνα με την παράδοση, καθένας από αυτούς αφιερώνεται σε έναν άγιο ή σε κάποια σεβαστή θρησκευτική προσωπικότητα. Ο μεσαίος τρούλος είναι αφιερωμένος στους Αγίους Σέργιο και Βάκχο και ο βόρειος τρούλος στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Ο τρίτος τρούλος δεν αφιερώθηκε ποτέ επίσημα σε κάποιον, αλλά τιμά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, όταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ επισκέφτηκε την Μαρία και της ανήγγειλε ότι θα συλλάβει και θα γεννήσει έναν γιο, τον Ιησού, τον υιό του Θεού.
Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, στον ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου τελούνται τακτικές εκκλησιαστικές λειτουργίες. Η λειτουργία ξεκινά στις 7:30 το πρωί της Κυριακής και τελειώνει περίπου στις 9:30 ή στις 10:00 Στο εσωτερικό της εκκλησίας μπορείτε να μπείτε μόνο όταν τελείται κάποια λειτουργία ή τελετή σε αυτήν.
Η επόμενη στάση της περιήγησης είναι το Δημοτικό Σχολείο, που απέχει 200 περίπου μέτρα από την εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Για να φτάσετε εδώ, θα πρέπει να περπατήσετε πέρα από την εκκλησία, και αφού περάσετε το άλσος με τα πεύκα στα δεξιά σας, να ανηφορίσετε τον δρόμο. Αν και δεν του φαίνεται τώρα, αυτό το κτίριο ήταν κάποτε «το στολίδι του Γαβαλοχωρίου», που ολοκληρώθηκε το 1913 και χτίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τους κατοίκους του. Οι κάτοικοι του χωριού αναγκάστηκαν να ξαναχτίσουν το σχολείο, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, διότι σε όλη την περίοδο της Κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς, που κατέλαβαν την Κρήτη. Πλέον, δεν λειτουργεί ως σχολείο, αλλά οι αίθουσες χρησιμοποιούνται περιστασιακά για συσκέψεις και εκδηλώσεις συγκέντρωσης χρημάτων, καθώς και για την αποθήκευση καρεκλών και άλλου εξοπλισμού για συναυλίες και εορτές του χωριού.
Επιστρέψτε στην κεντρική πλατεία και, συνεχίζοντας την περιήγηση, ακολουθήστε τις πινακίδες που σας κατευθύνουν να ανεβείτε τον λόφο προς τα Ενετικά Πηγάδια. Στην κορυφή του λόφου, στρίψτε αριστερά και μετά από λίγα μέτρα θα φτάσετε στο ιστορικό αξιοθέατο. Με μια πρώτη ματιά, δεν φαίνεται να υπάρχει τίποτα ενδιαφέρον εδώ, επειδή τα φρεάτια στο πλάι του δρόμου έχουν καλυφθεί με σκυρόδεμα. Ωστόσο, αν περπατήσετε πέρα από τα τσιμεντένια καπάκια, θα ανακαλύψετε κάποια υπέροχα πηγάδια με πέτρινα δακτυλίδια, που κρατάνε ακόμα νερό. Τέλος, μην παραλείψετε να δείτε την καλοδιατηρημένη ενετική γέφυρα, ακριβώς απέναντι από τα πηγάδια.
Τα πηγάδια αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ από τους κατοίκους του Γαβαλοχωρίου για την παροχή πόσιμου νερού, διότι κάθε σπίτι είχε τη δική του στέρνα για τη συλλογή του νερού της βροχής. Ωστόσο, η τοποθεσία παρέμεινε ως ένα σημαντικό σημείο συγκέντρωσης για τους κατοίκους του χωριού, μέχρι το 1969, όταν και κατασκευάστηκε το δημοτικό σύστημα ύδρευσης. Ως τότε, οι ντόπιοι ερχόντουσαν εδώ και πότιζαν τα ζώα τους, ενώ παράλληλα συναντούσαν άλλους χωρικούς και μοιράζονταν τα τελευταία νέα. Επίσης, οι γυναίκες του χωριού έπλεναν τα ρούχα τους σε αυτά τα πηγάδια, ανάβοντας φωτιές, προκειμένου να ζεστάνουν το νερό. Επίσης, μάζευαν τα φύλλα από τα πλατάνια, που ήταν διάσπαρτα παντού, και τα πήγαιναν στο σπίτι για να τα στεγνώσουν και να τα χρησιμοποιήσουν ως γέμιση για τα στρώματα.
Θα δείτε δύο επιγραφές στα Πηγάδια. Η πρώτη γράφει: «Στων Πηγαδιών τον Πλάτανο εις το Γαβαλοχώρι υπάρχει το φαινόμενο αγκαλιασμένοι κλώνοι». (Μιχ. Πιπεράκης) Πολιτιστικός Σύλλογος Γαβαλοχωρίου Η δεύτερη επιγραφεί αναφέρει: «Γαβαλιανέ μου Πλάτανε απούσαι στα πηγάδια εις τον κορμό σου φαίνονται του χρόνου τα σημάδια». (Νικ. Παγωνάκης), Πολιτιστικός Σύλλογος Γαβαλοχωρίου
Περίπου 500 μέτρα από τα Ενετικά Πηγάδια, βρίσκεται ο επόμενος σταθμός της περιήγησής σας, ένα Προβιομηχανικό Ελαιοτριβείο, του 17 ου αιώνα. Ακολουθώντας τις πινακίδες, θα φτάσετε εύκολα στον χώρο του ελαιοτριβείου, ο οποίος δεν κλείνει ποτέ. Δεν υπάρχει χρέωση εισόδου, ενώ θα βρείτε αναλυτικές πληροφορίες τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά. Εδώ, θα δείτε να απλώνεται μπροστά στα μάτια σας όλη η ιστορία της επεξεργασίας της ελιάς, που αντιπροσωπεύεται από τρεις τύπους ελαιοτριβείων—το παλαιότερο, με μια μόνο μυλόπετρα, ένα πιο σύγχρονο, με τέσσερις μυλόπετρες και το πιο πρόσφατο, που είναι μεταλλικό και χρονολογείται από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Στο Γαβαλοχώρι υπήρχαν περίπου 12 ελαιοτριβεία —κάθε γειτονιά είχε ένα ή περισσότερα. Σήμερα, στο Γαβαλοχώρι δεν λειτουργούν πια ελαιοτριβεία.
Καθώς βγαίνετε από το ελαιοτριβείο, στρίψτε αριστερά και συνεχίστε την πορεία σας, ωσότου συναντήσετε μία μικρή πλατεία. Σε μία απόσταση περίπου 120 μέτρων, θα δείτε την εκκλησία της Γεννήσεως της Θεοτόκου και την εκκλησία του Αγίου Χαράλαμπου.
Ο Ιερός Ναός Γεννήσεως Θεοτόκου, που οι ντόπιοι αποκαλούν απλά «Παναγία», χτίστηκε το 1628, και είναι ο αρχικός ναός. Βρίσκεται στα δεξιά, όπως βλέπετε την εκκλησία, ενώ ο ναός του Αγίου Χαράλαμπου βρίσκεται στα αριστερά και προστέθηκε αργότερα. Η χρονολογία κατά την οποία προστέθηκε είναι άγνωστη, αλλά πιθανότατα προστέθηκε λόγω του σημαντικού ρόλου που έπαιξε ο Άγιος Χαράλαμπος στην ιστορία του Γαβαλοχωρίου (θεωρείται πολιούχος του Γαβαλοχωρίου). Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Χαράλαμπος σταμάτησε πολλές συμφορές και θεράπευσε πολλές ασθένειες που ξέσπασαν στο Γαβαλοχώρι, παρεμβαίνοντας με διάφορους τρόπους, προκειμένου να κρατήσει τους χωριανούς ασφαλείς.
Στον Ιερό Ναό Γεννήσεως Θεοτόκου, γίνονται οι τακτικές θρησκευτικές λειτουργίες κατά την χειμερινή περίοδο. Η λειτουργία ξεκινά στις 7:30 το πρωί της Κυριακής και τελειώνει περίπου στις 9:30 ή στις 10:00. Η πρόσβαση στο εσωτερικό της εκκλησίας είναι γενικά ελεύθερη.
Για να συνεχίσετε την περιήγησή σας και να φτάσετε στην εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, θα πρέπει να επιστρέψετε στην κεντρική πλατεία. Η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται βόρεια της κεντρικής πλατείας, περίπου 80 μέτρα μετά το «Σούπερ Μάρκετ Φρόνιμος», στην αριστερή πλευρά του δρόμου. Είναι μία από τις παλαιότερες εκκλησίες του Γαβαλοχωρίου, χρονολογείται τουλάχιστον από το 1200 μ.Χ., και έχει ιδιαίτερη σχέση με το χωριό, διότι φέρεται να ανήκε στην οικογένεια Γαβαλά, από την οποία πήρε το όνομά του ολόκληρο το χωριό. Μάλιστα, μέχρι το 1700, όλοι οι ιερείς της εκκλησίας προέρχονταν από την οικογένεια Γαβαλά. Μπορείτε να επισκεφθείτε και να θαυμάσετε το εσωτερικό της εκκλησίας μονάχα τις ημέρες που τελείται κάποια λειτουργία ή τελετή σε αυτήν.
Επιστρέφοντας στην κεντρική πλατεία, μπορείτε να επισκεφθείτε το «Χελιδόνι», ένα κατάστημα, που διαθέτει διάφορα είδη χειροτεχνίας. Επίσης, έχετε τη δυνατότητα να γευματίσετε στην ταβέρνα της Μόνικα ή να πιείτε έναν καφέ ή μια μπύρα στο καφενείο «Ελπίδα». Κατά τη Γερμανική Κατοχή, μεταξύ 1941 και 1945, το συγκεκριμένο κτίριο λειτούργησε ως λέσχη Γερμανών αξιωματικών. Αν μπείτε μέσα, θα μπορέσετε να δείτε μεγάλους πίνακες, που απεικονίζουν σκηνές από τη Γερμανία, ζωγραφισμένους από έναν Γερμανό στρατιώτη.
